Zrównoważona produkcja rolna w Polsce i Europie
Zrównoważona produkcja rolna powinna zapewniać bezpieczeństwo żywnościowe i być przyjazna dla środowiska. Bezpieczeństwo żywnościowe to nie tylko odpowiednia podaż żywności, ale także zdrowa żywność wytwarzana w sposób nie zagrażający środowisku.
To kolejny z cyklu artykuł w ramach przeglądu zadań wyznaczonych do realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju. Monitorujemy postępy w realizacji zadań przypisanych do celu 2., który wzywa m.in. do zapewnienia dostępu do bezpiecznej, pożywnej i wystarczającej ilości żywności. Zrównoważone i odporne systemy produkcji żywności są kluczowym czynnikiem w osiągnięciu tego celu.
Zrównoważona produkcja rolna – wskaźniki monitorujące
Do monitorowania powiązań między produkcją rolną a społecznym, gospodarczym i środowiskowym wymiarem zrównoważonego rozwoju wykorzystywane są na poziomie UE cztery wskaźniki:
- dochód rolniczy i wydajność pracy;
- inwestycje w badania i rozwój w rolnictwie;
- rolnictwo organiczne (ekologiczne);
- zagrożenie pestycydami.
Dochody i wydajność w rolnictwie
Aby zapewnić długoterminową rentowność, europejski sektor rolny musi osiągnąć równowagę gospodarczą. Wydajność pracy jest ważnym elementem tego wskaźnika i może być mierzona za pomocą wskaźnika „dochód czynników produkcji rolnej na roczną jednostkę pracy”. Wskaźnik jest cząstkową miarą wydajności pracy w rolnictwie.
Dochód czynników produkcji rolniczej mierzy dochód generowany przez rolnictwo.
Dochód ten służy do wynagradzania pożyczonych lub wydzierżawionych czynników produkcji (kapitału, płac i rent gruntowych) oraz własnych czynników produkcji (praca własna, kapitał i ziemia).
Roczne jednostki pracy definiuje się jako zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy odpowiadające liczbie przepracowanych godzin podzieloną przez średnią roczną liczbę godzin przepracowanych w pełnym wymiarze czasu pracy.
Dane pochodzą z rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (EAA), które dostarczają szczegółowych informacji na temat dochodów sektora rolnego.
Dochód czynników produkcji rolnej na jednostkę różni się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich i typach gospodarstw. Zwykle jest on wyższy w krajach o bardziej zmechanizowanych, energochłonnych systemach produkcji niż w krajach stosujących bardziej tradycyjne, pracochłonne metody.
Przeciętny dochód roczny na jednostkę pracy w rolnictwie dla 27 państw członkowskich Unii Europejskiej w roku 2020 wynosił 17 144 EUR.
Dochód czynników produkcji rolnej na jednostkę różni się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich i typach gospodarstw. Zwykle jest on wyższy w krajach o bardziej zmechanizowanych, energochłonnych systemach produkcji niż w krajach stosujących bardziej tradycyjne, pracochłonne metody.
Najwyższy dochód osiągnęli w 2020 roku rolnicy w Danii 42 096 EUR, niewiele niższy w Holandii 42 091 EUR, w następnej kolejności w Hiszpanii 35 157 EUR, Belgii 32 967 EUR, Francji 32 662 EUR, Niemiec 28 934 EUR i Szwecji 26 866 EUR.
Dochód na jednostkę pracy w polskim rolnictwie należał do jednych z najniższych i wynosił w roku 2020 7 015 EUR. Niższy dochód uzyskali tylko rolnicy w Słowenii 6 541 EUR i najniższy w Rumunii 3 868 EUR.
W stosunku do roku 2005 przeciętny dochód w całej UE wzrósł o 57,4%. Na poziomie poszczególnych krajów zmiany te wahają się od spadku dochodu w takich krajach jak: Malta o 22,1% i Luksemburg o 15,8% do kilkukrotnych wzrostów. Najwyższy (ponad trzykrotny) wzrost dochodów w tym okresie wykazała Słowacja o 226,2%, następnie Bułgaria o 201,9%, Łotwa o 155,2% i Polska o 147,7%.
Pomimo wysokiego wzrostu rocznego dochodu w rolnictwie, Polska zajmuje trzecie od końca miejsce wśród krajów z najniższymi dochodami.
Rolniczy dochód czynników produkcji na roczną jednostkę pracy w Europie według kraju, 2005 i 2020 [EUR]
Rolnictwo ekologiczne w Europie
Rolnictwo ekologiczne ma na celu ograniczenie wpływu na środowisko poprzez stosowanie praktyk rolniczych polegających na odpowiedzialnym korzystaniu z energii i zasobów naturalnych, pozwalających na utrzymanie a nawet zwiększenie różnorodności biologicznej, żyzności gleby i jakości wody, przy zachowaniu standardów dobrostanu zwierząt. Rolnictwo ekologiczne przyczynia się także do zwiększenia zdolności adaptacyjnych do zmian klimatu.
Rolnictwo ekologiczne to metoda produkcji rolnej, która kładzie nacisk na ochronę środowiska i dzikiej przyrody oraz w odniesieniu do produkcji zwierzęcej, na względy dobrostan zwierząt. W rolnictwie ekologicznym unika się lub znacznie ogranicza stosowanie syntetycznych środków chemicznych, takich jak nawozy, pestycydy, dodatki i produkty medyczne. Zabroniona jest produkcja organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) i ich stosowanie w paszach dla zwierząt.
Strategia Unii Europejskiej „od pola do stołu” na rzecz zrównoważonej żywności jest kluczowym elementem polityki unijnej. Strategia ma na celu ograniczenie stosowania i ryzyka pestycydów chemicznych, zmniejszenie strat składników odżywczych oraz ograniczenie stosowania nawozów i antybiotyków. Strategia „Od pola do stołu” wyznacza cel, jakim jest osiągnięcie pod uprawę ekologiczną do 2030 roku 25% całkowitej powierzchni gruntów rolnych w UE.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych, ustanowiło ramy dla ekologicznej produkcji roślin i zwierząt gospodarskich oraz etykietowania, przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów ekologicznych, a także do zarządzania importem produktów ekologicznych do UE.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik dla rolnictwa ekologicznego mierzy udział całkowitej powierzchni użytków rolnych zajmowanej przez rolnictwo ekologiczne (istniejące obszary objęte rolnictwem ekologicznym oraz obszary w trakcie konwersji).
Unia Europejska jest daleka od wyznaczonego na rok 2030 celu. Udział rolnictwa ekologicznego w całkowitej powierzchni upraw w roku 2020 wynosił 9,1%, a w ostatnich pięciu latach wzrósł o 2,5 punktu procentowego.
W całej Europie przoduje Austria, której już udało się osiągnąć zakładany udział rolnictwa ekologicznego 25,3%. Wysoki udział upraw ekologicznych uzyskują również: Estonia – 22,4%, Szwecja – 20,3%, Szwajcaria – 17,0%, Włochy – 16,0% i Czechy – 15,3%.
We wszystkich pozostałych krajach udział rolnictwa ekologicznego był poniżej 15%, a w pięciu krajach nawet poniżej 5%. W tej grupie krajów jest niestety również Polska – w roku 2020 uprawy ekologiczne stanowiły zaledwie 3,5% powierzchni upraw rolnych.
Najgorsze wyniki wśród krajów unijnych wykazała Malta 0,6%, a wśród wszystkich krajów, których wyniki publikuje Eurostat najgorszy wynik zaraportowała Islandia – 0,3%.
Udział obszar upraw ekologicznych w Europie w 2020 roku [% użytków rolnych]
Inwestycje w badania i innowacje w rolnictwie
Wzrost wydajności w rolnictwie wiązał się zazwyczaj z wzrostem niekorzystnego wpływu na środowisko. Aby oddzielić te zjawiska, ograniczyć wpływ rolnictwa na środowisko bez zmniejszania wydajności konieczne są inwestycje w badania i rozwój.
Takie inwestycje pomagają także utrzymać konkurencyjność rolnictwa unijnego i zdolność przystosowania się do wyzwań, takich jak zmiana klimatu i wyżywienie rosnącej populacji.
Eurostat podaje informacje na temat rządowego wsparcia w postaci środków budżetowych przeznaczanych na działania badawczo-rozwojowe (B+R).
Dane pokazują ogólna kwotę rocznych wydatków na B+R w poszczególnych krajach w EUR oraz w EUR na mieszkańca.
W roku 2020 w 27 krajach członkowskich UE na badania i rozwój w rolnictwie wydano 3,2 mln EUR. W perspektywie ostatnich pięciu lat wydatki te wzrosły na poziomie całej UE o 23,5%.
W Polsce na badania i rozwój w rolnictwie przeznaczono 145 mln EUR, wydatki te wzrosły w stosunku do roku 2015 ponad dwukrotnie, ale stanowiły one zaledwie 4,5% ogólnych wydatków UE.
Najwięcej wśród krajów unijnych wydają Niemcy, ponad 1 mld EUR w 2020r. co stanowi 32% udziału w łącznych wydatkach UE. Istotny udział miała jeszcze Hiszpania 14,7% przy wydatkach 473 mln EUR, Francja 11,5% i wydanych 370 mln EUR, oraz Wochy 9,2% (wydano 297 mln EUR) i Norwegia 8,2% (wydano 262 mln EUR).
Wskaźnikiem pokazującym zaangażowanie państwa na rzecz badań i rozwoju rolnictwa może być wartość wydatków w przeliczeniu na mieszkańca.
konkurencją, pod względem tego wskaźnika, była Norwegia z wydatkami na poziomie 48,9 EUR na mieszkańca. W drugiej w kolejności Irlandii wskaźnik wynosił 18,7 EUR na mieszkańca. Kolejnymi państwami były Szwajcaria 17,4, Dania 15,5, Holandia 12,6, Finlandia 10,9 i Hiszpania 10 EUR na mieszkańca.
Polska z wydatkami na poziomie 3,8 EUR na mieszkańca należy do krajów z najniższym wskaźnikiem. Mniej od nas, na B+R w rolnictwie, przeznaczała Bułgaria 3,7, Litwa 3,6, Słowacja 2,9, Chorwacja 2,7, Malta 2,3, Portugalia 1,7, Rumunia 1,0 i najmniej Luksemburg 0,4 EUR na mieszkańca.
Wsparcie rządowe dla badań i rozwoju w rolnictwie w Europie w 2020 roku [EUR/mieszkańca]
Wpływ produkcji rolnej na środowisko
Rolnictwo oprócz niezaprzeczalnych korzyści środowiskowych oraz zapewniania pochłaniaczy dwutlenku węgla przyczynia się również do zanieczyszczenia związanego z substancjami odżywczymi, do erozji gleby i utraty bioróżnorodności.
Związane jest to z przejściem na rolnictwo przemysłowe i znaczący wzrost wydajności w rolnictwie. Przyczynia się do degradacji warunków środowiskowych i zmian klimatycznych.
Sektor rolny jest odpowiedzialny za znaczne ilości emisji gazów cieplarnianych (GHG), stanowiących ok 11% całkowitych emisji gazów cieplarnianych w UE.
Stosowania pestycydów w UE
Eurostat publikuje wskaźnik wykorzystania niebezpiecznych pestycydów w UE.
Wskaźnik monitoruje trendy w stosowaniu niebezpiecznych pestycydów w UE i jej państwach członkowskich. Wskaźnik oblicza się poprzez zsumowanie ilości substancji czynnych.
Dane prezentowane są jako wskaźnik w stosunku do średnich wyników za okres 2015-2017.
Niezrównoważone stosowanie pestycydów wiąże się z ryzykiem i wpływem na zdrowie ludzkie i środowisko.
Dane na poziomie krajowym prezentowane są tylko dla 16 państw członkowskich UE: Belgii, Bułgarii, Czech, Danii, Irlandii, Francji, Chorwacji, Łotwy, Litwy, Luksemburga, Węgier, Holandii, Austrii, Rumunii, Słowenii i Słowacji.
Jak pokazuje poniższy wykres najwięcej pestycydów zastosowano w UE w roku 2016, a najmniej w 2019 roku. Stosowanie niebezpiecznych pestycydów w UE zmniejsza się, ale ostatnie postępy są poniżej poziomu wymaganego do osiągnięcia wyznaczonego celu - 50 % redukcji - określonego w strategii „od pola do stołu”.
Stosowanie niebezpiecznych pestycydów w Unii Europejskiej w latach 2011–2019 [wskaźnik 2015–2017 = 100%]
Emisje amoniaku z rolnictwa
Emisje amoniaku i azotanów do wód gruntowych są powiązane z nadmiernym napływem azotu ze źródeł rolniczych, takich jak nawozy mineralne i nawóz zwierzęcy. Obornik produkowany przez zwierzęta gospodarskie jest bogaty w składniki odżywcze, takie jak azot (amoniak i azotany) i fosfor, dlatego jest powszechnie stosowany jako nawóz obok nawozów chemicznych.
Zastosowanie obornika poprawia strukturę gleby i zwiększa zawartość materii organicznej w glebie. Jednakże, nadmiar składników odżywczych, które nie zostaną pobrane przez rośliny, jest uwalniany do środowiska (w postaci amoniaku w powietrzu oraz azotanów i fosforu w wodzie). Uwalniany do atmosfery amoniak zanieczyszcza powietrze i może osiadać na glebie i wodzie, gdzie może uszkodzić wrażliwe systemy roślinne.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik mierzy wielkość emisji amoniaku (NH3) w wyniku produkcji rolnej.
Dane dla tego wskaźnika pochodzą z unijnego wykazu zanieczyszczenia powietrza opracowanego przez Europejską Agencję Środowiska (EEA).
Emisje amoniaku podawane są w tonach oraz kilogramach na hektar. Do obliczeń przyjmuj się powierzchnię użytków rolnych w danym roku. Dane dotyczące powierzchni użytków rolnych pochodzą z rocznych statystyk upraw Eurostatu.
Od lat 90. w Europie obserwuje się znaczne spadki emisji amoniaku z rolnictwa z powodu zmniejszenia pogłowia zwierząt gospodarskich i ograniczenia stosowania nawozów azotowych, a także zmian w produkcji rolnej.
W roku 2019 najwyższą emisję amoniaku na hektar wykazała Malta – 105,3 kg/ha, druga w tym rankingu była Holandia z emisją o połowę niższą – 58,9 kg/ha, a w następnej kolejności Cypr – 51,9, Belgia – 44,5, Luksemburg – 38,4, Słowenia – 34,5 i Szwajcaria – 32,6 kg/ha.
Dla Polski ten wskaźnik wyniósł 20,6 kg/ha, co plasuje nas na poziomie blisko średniej unijnej (19,7 kg/ha).
Łączna emisja amoniaku w 27 krajach członkowskich Unii wynosiła w 2019 roku 3,2 mln ton. Wielkość ta systematycznie spada i w porównaniu do roku 1990 jest niższa o 30,2%.
Tylko w dwóch krajach emisja amoniaku w wartościach bezwzględnych wzrosła w analizowanym przedziale czasu: w Hiszpanii o 9,8% i w Irlandii o 13,7%.
W Polsce w tym czasie emisja spadła o 38,1%. Najwyższe spadki zanotowały: Holandia o 67,4%, Bułgaria o 61,6%, Litwa o 58,7%, Estonia o 55,5%, Rumunia o 53,4%, Łotwa o 52,0%, Belgia o 51,9% i Czechy o 51,8%.
Emisje amoniaku z rolnictwa w Europie 2019 [kg/ha]
Erozja gleby wciąż poważnym zagrożeniem w Europie
Gleba formuje się latami, a w związku z tym można ją uznać za nieodnawialny zasób do produkcji żywności. W Europie jednym z największych zagrożeń dla gleb jest jej erozja, która może być spowodowana zarówno przez wiatr, jak i wodę.
Erozja gleby jest procesem naturalnym, ale niewłaściwa gospodarka gruntami i inne działania człowieka mogą spowodować przyspieszenie erozji nawet do takiego stopnia, że gleba może zostać nieodwracalnie utracona.
Eurostat monitoruje jakość europejskich gleb i publikuje wskaźnik erozji gleby.
Wskaźnik ten szacuje ilość gleby utraconej w wyniku erozji wodnej. Wskazuje obszar dotknięty intensywną erozją gleby, prowadzącą do utraty ponad 10 ton gleby na hektar rocznie. Powierzchnia ta jest wyrażona w km2 oraz jako procent całkowitej powierzchni kraju.
Tam, gdzie nie ma obszaru, który byłby narażony na erozję gleby przez wodę większą niż 10 ton na hektar, kraj będzie miał wartość zerową. Erozja gleby może nadal występować na obszarze takiego kraju, ale w tempie poniżej 10 ton na hektar.
Liczby te oszacowano na podstawie modeli podatności gleby na erozję i nie należy ich traktować jako wartości mierzonych.
Wskaźnik publikowany jest okresowo, ostatnie dane dotyczą roku 2016.
W Unii Europejskiej w roku 2016 prawie 197 tys. km2 gruntów było zagrożonych poważną utratą gleby w wyniku erozji wodnej – to obszar równy 2/3 powierzchni Polski.
Obszar ten zmniejszył się od 2000 roku ok. 30 tys. km2.
Szacuje się, że udział niesztucznego obszaru erozyjnego, który jest narażony na poważną erozję wodną gleby, spadł z 6,1% w roku 2000 do 5,3% w roku 2016.
W Polsce obszar objęty intensywną erozją gleby w 2016r. wynosił 3,3 tys. km2 i był o prawie 400 km2 mniejszy niż w roku 2000, co oznacza spadek o 10,6% przy średniej unijnej spadku na poziomie 13,4%.
Największy obszar objęty intensywną erozją gleby wykazały Włochy (68,4 tys. km2) i Hiszpania (43,3 tys. km2), co stanowi ponad 50% takich gleb w całej UE.
W stosunku do powierzchni kraju najwyższy wskaźnik intensywnej erozji wykazały Włochy (24,9%), w następnej kolejności Słowenia (19%), Austria (15,5%), Malta (10,6%).
Polska ma jeden z niższych wskaźników – 1,1%.
Szacowana erozja gleby przez wodę - obszar dotknięty intensywną erozją [%]
Wysoka wydajność rolnictwa nie sprzyja bioróżnorodności
W pobliżu zagród rolniczych żyje wiele gatunków ptaków pospolitych. Ponieważ są dość dobrze widoczne, ich liczebność stanowi dobry wskaźnik do monitorowania bioróżnorodności.
Bioróżnorodność ucierpiała w związku z powszechną presją na wzrost produktywności w rolnictwie. Obserwowany jest spadek liczebności pospolitych ptaków żyjących na terenach rolniczych.
Eurostat publikuje indeks w oparciu o dane opracowane przez Europejską Radę Spisu Ptaków, który może służyć jako wskaźnik bioróżnorodności. Wskaźniki są prezentowane wyłącznie dla UE (bez danych szczegółowych dla poszczególnych krajów).
Rzadkie gatunki nie są uwzględniane w indeksie. Reprezentowane są trzy grupy gatunków ptaków pospolitych: gatunki z terenów rolniczych (39 gatunków), pospolite gatunki leśne (34 gatunki) i wszystkie pospolite gatunki ptaków (167 gatunków; w tym gatunki z terenów rolniczych i leśnych).
Wskaźnik pospolitych ptaków żyjących na terenach rolniczych mierzy względną liczebność i różnorodność w porównaniu z rokiem bazowym 2000 dla 39 gatunków ptaków żyjących na terenach rolniczych. Jak pokazuje poniższy wykres wskaźnik ten spadł o 24,4 punktów procentowych od roku bazowego, a w porównaniu z rokiem 1990 spadek jest jeszcze głębszy i wynosi 36,9 pp.
Intensyfikacja w rolnictwie i stosowanie pestycydów przyczynia się do utraty siedlisk wielu dzikich zwierząt, ale również do spadku populacji owadów, które z kolei są ważnym źródłem pożywienia dla ptaków żyjących na terenach rolniczych.
Takiego spadku nie obserwujemy w odniesieniu do ptaków żyjących w lasach, ich liczebność spadła w latach 2000-2010, ale stopniowo się odbudowuje.
Wskaźnik pospolitych ptaków w Unii Europejskiej [2000=100%]
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, Europejskiej Agencji Środowiska (EEA)
