Wytwarzanie i zagospodarowanie odpadów w Europie
Wzorce produkcji i konsumpcji nie są zrównoważone, charakteryzują się coraz szybszym wytwarzaniem, zużywaniem i utylizacją produktów. Redukcja zarówno wkładu materiałowego jak i produkcji odpadów poprzez utrzymanie cyrkulacji zasobów w gospodarce jest istotą gospodarki o obiegu zamkniętym. Zapobieganie przekształcaniu materiałów w odpady tak długo, jak to możliwe i ponowne wykorzystywanie odpadów, których nie można uniknąć, to główne elementy tego procesu.
Ponieważ odpady zawierają zasoby, recykling może przywrócić materiały do gospodarki i zapewnić ich ponowne wykorzystanie. Dlatego jednym z programów Unii Europejskiej jest przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym, w której materiały i zasoby podlegają cyrkulacji w gospodarce tak długo, jak to możliwe (poprzez naprawę, recykling i ponowne użycie), a odpady są zminimalizowane lub nawet wykluczone.
Struktura wytwarzanych odpadów w Europie i w Polsce
W roku 2018 (ostatni za jaki dostępne są aktualnie dane) w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej wytworzono 2,3 mld ton odpadów, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca daje 5 234 kg. Na ogólną ilość odpadów składają się 101,65 mln ton odpadów niebezpiecznych dla życia i środowiska (228 kg na mieszkańca) oraz 2,2 mld ton odpadów nie zagrażających życiu i środowisku (5007 kg na mieszkańca).
W Polsce ilość wytworzonych odpadów ogółem wyniosła 175,5 mln ton, co odpowiada 4 621 kg na jednego mieszkańca, to poziom poniżej średniej unijnej. W tym odpadów niebezpiecznych było 3,8 mln ton (100 kg na mieszkańca) oraz odpadów nie niebezpiecznych 171,7 mln ton (4521 kg na mieszkańca).
Najwięcej odpadów w UE powstawało w sektorze budowlanym 35,9%, następnie w górnictwie i wydobyciu 26,6%, w produkcji 10,5%, w sektorze gospodarki ściekami, odpadami i rekultywacji 9,9%, w gospodarstwach domowych 8,2% i 8,9% w pozostałych na które składa się m.in. sektor rolny, leśny, usługi itp.
W Polsce struktura wytwarzanych odpadów różni się od średniej unijnej (patrz wykres poniżej). Największy udział miało górnictwo i wydobycie – 36,7%, potem produkcja 17,0%, sektor gospodarki ściekami, odpadami i rekultywacji 13,9%, budownictwo 9,7% i gospodarstwa domowe 5,5%.
Struktura wytwarzanych odpadów ogółem w UE i w Polsce w roku 2018 [%]
Ze względu na rodzaj wytworzonych odpadów można podzielić je na odpady mineralne powstające w sektorze górniczym i wydobywczym, a także w budownictwie oraz odpady niemineralne.
W 2018 roku w UE wytworzono 813 mln ton odpadów, z wyłączeniem głównych odpadów mineralnych, co odpowiada 1821 kg odpadów na mieszkańca. Spośród tych odpadów 7,8% było niebezpiecznych dla zdrowia lub środowiska, co odpowiada 143 kg na mieszkańca.
W Polsce ilość odpadów niemineralnych wytworzonych w 2018 roku to 80,5 mln ton (2 120 kg na mieszkańca), w tym 3 mln ton odpadów niebezpiecznych, które stanowiły 3,7% ogółu odpadów (79 kg na mieszkańca).
Wytwarzanie odpadów z wyłączeniem odpadów mineralnych
Eurostat publikuje wskaźnik, który mierzy wszystkie odpady wytwarzane w poszczególnych krajach UE z wyłączeniem odpadów mineralnych. Ze statystyki wyłączone są główne odpady mineralne, urobek z pogłębiania i zanieczyszczone gleby wytwarzane w sektorach wydobywczym i budowlanym, ze względu na duże wahania w statystyce oraz ograniczoną jakość i porównywalność tych danych. Wyłączenie to zwiększa porównywalność między krajami, ponieważ odpady mineralne stanowią istotne statystycznie ilości w niektórych krajach, gdzie górnictwo i budownictwo mają znaczący udział w działalności gospodarczej.
Dlatego dla porównania ilości odpadów w poszczególnych krajach europejskich wykorzystujemy wskaźnik odpadów wytworzonych bez odpadów mineralnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Ostatnie dostępne dane dotyczą 2018 roku.
Najwięcej odpadów w roku 2018 wytworzyła Estonia, aż 9,7 tys. kg na mieszkańca. To prawie trzykrotnie więcej niż druga w tym zestawieniu Belgia. Nie jest to wielkość wyjątkowa dla Estonii, w poprzednich latach wykazywany wskaźnik był na podobnym poziomie, a nawet wyższym. Druga w kolejności Belgia wytworzyła 3,5 tys. kg odpadów na mieszkańca. Następna Bułgaria – 3,1 tys. kg, Holandia – 2,6 tys. kg i Finlandia – 2,6 tys. kg.
Polska w roku 2018 wytworzyła 2 120 kg odpadów na mieszkańca, to o 590 kg więcej niż w roku 2004, co oznacza wzrost o 38,6%. To wysoki wzrost, tylko Bułgaria wykazała jeszcze wyższy, o 42,1%, a w liczbach bezwzględnych o 923 kg na mieszkańca. To może szczególnie niepokoić, zwłaszcza że większość krajów wykazała spadek wytwarzanych odpadów. Najbardziej spadła liczba odpadów w roku 2018 w stosunku do roku 2004 w Finlandii o 1910 kg na mieszkańca (spadek o 42,6%), w następnej kolejności na Cyprze o 1677 kg (spadek o 64,3%), w Estonii o 1080 kg (-10,0%), Grecji o 1073 kg (-42,1%) i Austrii o 969 kg (-34,0%).
Najmniej odpadów wytworzono na Łotwie 701 kg na mieszkańca, w Chorwacji 922 kg i na Cyprze 930 kg.
Wytwarzanie odpadów z wyłączeniem głównych odpadów mineralnych w Europie w roku 2018 [kg na mieszkańca]
Poniżej na wykresie pokazano ilość odpadów wytworzonych w roku 2018 w przeliczaniu na jednego mieszkańca, w podziale na odpady niebezpieczne dla zdrowia ludzi lub dla środowiska oraz odpady, które nie są niebezpieczne.
To co zaskakuje w przypadku Estonii, to nie tylko ilość odpadów na mieszkańca 9 711 kg, ale również wysoki odsetek odpadów niebezpiecznych - aż 84,3%. Oznacza to, że w roku 2018, w Estonii, wytworzono 8 186 kg odpadów niebezpiecznych na jednego mieszkańca. Powstawały one głównie w związku z produkcją i dostawą energii elektrycznej, gazu i energii cieplnej.
W pozostałych krajach udział odpadów niebezpiecznych kształtował się od 1% w Bułgarii do 14,5% w Norwegii.
Przeciętny udział odpadów niebezpiecznych w odpadach ogółem (z wyłączeniem odpadów mineralnych) w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej wynosił 7,9%.
W Polsce udział odpadów niebezpiecznych wynosił 3,7% i jest to jeden z najniższych wyników. Niższy udział zanotowała tylko Litwa 3,5%, Rumunia 2,0% i Bułgaria 1,0%.
W przeliczeniu na jednego mieszkańca w 2018 roku, w Polsce wytworzono 79 kg odpadów niebezpiecznych i 2041 kg pozostałych odpadów.
Wytwarzanie odpadów z wyłączeniem głównych odpadów mineralnych według stopnia zagrożenia w roku 2018 [kg na mieszkańca]
Materiały w obiegu zamkniętym w Europie
Niezrównoważona gospodarka odpadami ma ogromny wpływ na środowisko, powodując zanieczyszczenie i emisję gazów cieplarnianych oraz znaczne straty surowców i materiałów. Recykling odpadów i wprowadzanie ich z powrotem do gospodarki jako surowców wtórnych zależy w dużej mierze od ulepszonego gospodarowania odpadami i ma kluczowe znaczenie dla zmniejszenia zapotrzebowania na surowce pierwotne w Unii Europejskiej.
Eurostat publikuje wskaźnik zużycia materiałów w obiegu zamkniętym (CMU), który mierzy udział materiałów odzyskanych i wprowadzonych z powrotem do gospodarki w ogólnym zużyciu materiałów. CMU definiuje się jako stosunek cyklicznego wykorzystania materiałów do całkowitego zużycia materiałów. Całkowite zużycie materiałów mierzy się poprzez zsumowanie zagregowanego krajowego zużycia materiałów (DMC) oraz cyklicznego zużycia materiałów. DMC jest podawana w ogólnogospodarczych rachunkach przepływu materiałów. Cykliczne wykorzystanie materiałów jest szacowane przez ilość odpadów poddanych recyklingowi w krajowych zakładach odzysku minus odpady importowane przeznaczone do odzysku plus odpady eksportowane przeznaczone do odzysku za granicą. Wyższa wartość wskaźnika CMU oznacza, że więcej surowców i materiałów wtórnych odzyskano i wprowadzono powtórnie do obrotu, co zmniejsza wpływ wydobycia surowców na środowisko.
W latach 2010–2020 wskaźnik wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym (CMU) w UE — udział zużytych materiałów pochodzących z zebranych odpadów — wzrósł o dwa punkty procentowe z 10,8% do 12,8%, a w porównaniu z 2005 był wyższy o 4 punkty procentowe.
Eurostat publikuje dane dla Polski od roku 2010. W przeciwieństwie do unijnej tendencji wzrostowej, w Polsce po kilkuletnim okresie wzrostów wskaźnika w latach 2011-2014, kiedy stopień odzyskiwanych odpadów przekraczał średnią unijną, od roku 2015 udział odzyskiwanych i wprowadzanych ponownie do obiegu odpadów spada z nieznaczną poprawą wskaźnika w roku 2019 i powtórnym spadku w roku 2020 do poziomu 9,9%.
Wskaźnik zużycia materiałów w obiegu zamkniętym w UE i w Polsce w latach 2004-2020 [% nakładów materiałowych]
W roku 2020 (ostatnim za który mamy dostępne dane) najwięcej odpadów w obiegu zamkniętym wykorzystywała Holandia – 30,9%. To najlepszy wynik w Europie. Druga w kolejności Belgia wykazała wskaźnik odzyskiwania odpadów 23,0%, o ponad 6 punków procentowych gorszy od Holandii. Wysoki stopień zużycia odpadów w obiegu zamkniętym wykazały jeszcze: Francja – 22,2%, Włochy – 21,6% i Estonia 17,3%.
Polska w roku 2020 zużywała 9,9% odpadów w obiegu zamkniętym, o 1,7 pp. mniej niż w roku 2015.
Nie tylko w Polsce spadł udział materiałów i surowców powtórnie wprowadzonych do obrotu, ale nasz spadek był największy w tym okresie w Europie. Gorszy wskaźnik w roku 2020 niż w 2015 wykazywały jeszcze Łotwa – spadek o 1,1 pp., Dania o 0,6 pp., Bułgaria o 0,5 pp., Rumunia – 0,4 pp., Finlandia o 0,2 pp. i Irlandia o 0,1 pp.
Najmniej materiałów w obiegu zamkniętym wykorzystywała w roku 2020 Rumunia – zaledwie 1,3%, następnie Irlandia - 1,8%, Portugalia – 2,2%, Bułgaria – 2,6%, Cypr – 3,4%, Łotwa – 4,2% i Litwa – 4,4%.
Wskaźnik wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym w Europie w latach 2015 i 2020 [% wsadu materiałowego do użytku krajowego]
Dane dotyczące recyklingu odpadów w UE z wyłączeniem głównych odpadów mineralnych pokazują, że w 2018 roku 55% odpadów zostało poddanych recyklingowi. Różnica między tym stosunkowo wysokim wskaźnikiem recyklingu po zakończeniu cyklu życia, a wskaźnikiem CMU (11,7% w 2018r.) może wydawać się zaskakująca. Jednak stosunkowo niski stopień obiegu zamkniętego w UE można przypisać dwóm barierom strukturalnym. Po pierwsze, duża część wydobywanych materiałów, w szczególności minerałów, jest wykorzystywana do budowy i konserwacji budynków, infrastruktury i innych dóbr o długiej żywotności i nie jest łatwo dostępna do recyklingu. Drugą barierą jest duża ilość materiałów wykorzystywanych do wytwarzania energii. Dla tych materiałów, w szczególności dla paliw kopalnych, zamknięcie pętli jest prawie niemożliwe, a wysoki udział tych materiałów utrzymuje niski stopień cyrkulacji.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu
