Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym

Ubóstwo to coś więcej niż brak dochodów i środków potrzebnych do życia. Ubóstwo to również życie w warunkach materialnych poniżej przyjętych standardów, nieodpowiedni dostęp do podstawowych usług, takich jak opieka zdrowotna, mieszkalnictwo czy edukacja, wykluczenie z rynku pracy bądź niska jakość pracy. Elementy te są podstawowymi przyczynami ubóstwa, które w efekcie mogą prowadzić do społecznego wykluczenia pojedynczych osób i całych rodzin.

W 2021r. Komisja Europejska przedstawiła plan dotyczący europejskiego filaru praw socjalnych, w którym przyjęto za cel zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym o 15 mln do 2030 roku, w porównaniu do roku 2019, w tym powinno to dotyczyć przynajmniej 5 mln dzieci.

Plan ten wpisuje się w działania na rzecz zrównoważonego rozwoju i jego celu nr 1 wzywającego do wyeliminowania skrajnego ubóstwa i zmniejszenia ubóstwa względnego.

Trzy wymiary ubóstwa objęte zostały jednym wskaźnikiem - zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Te wymiary to ubóstwo dochodowe, poważna deprywacja materialna i społeczna (brak możliwości pokrycia niektórych potrzeb materialnych i społecznych) oraz bardzo niska intensywność pracy (osoby bezrobotne lub quasi-bezrobotne). Wymiary te mogą się pokrywać, co oznacza, że niektóre osoby mogą być dotknięte dwoma, a nawet trzema z nich w tym samym czasie. Na potrzeby wskaźnika osoby takie liczone są tylko raz w statystykach.

Ubóstwo dochodowe dotyka osoby o ekwiwalentnym dochodzie do dyspozycji poniżej progu zagrożenia ubóstwem, który jest ustalony w UE na poziomie 60 % krajowej mediany ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji (po transferach socjalnych).

Ekwiwalentny dochód do dyspozycji na osobę to całkowity dochód gospodarstwa domowego (po odliczeniu podatków i innych obciążeń) podzielony przez liczbę członków gospodarstwa domowego, który jest do dyspozycji członków tego gospodarstwa do wydawania lub oszczędzania.

Drugą najczęstszą formą ubóstwa była poważna deprywacja materialna i społeczna, który odnosi się do osób, których nie stać na siedem lub więcej pozycji z listy 13 potrzeb, które większość osób w Europie uważa za niezbędne do odpowiedniego standardu życia.

Osoby w trudnej sytuacji materialnej lub społecznej doświadczają co najmniej 7 z 13 wymuszonych ograniczeń z powodu braku środków. Nie stać ich na:

• zapłacenie czynszu lub rachunków za media, spłatę kredytu itp.;
• odpowiednie ogrzanie domu;
• wykupienia posiłku z mięsem, kurczakiem, rybą lub ekwiwalentem wegetariańskim co drugi dzień;
• ponoszenie nieoczekiwanych wydatków;
• tygodniowy urlop poza domem;
• dostęp do samochodu do użytku osobistego;
• wymianę zużytych mebli;
• wymianę zniszczonych ubrań na nowe;
• posiadanie dwóch par odpowiednio dopasowanych butów (w tym pary butów na każda pogodę);
• posiadanie połączenia internetowego;
• regularne zajęcia rekreacyjne;
• spotykanie się z przyjaciółmi/rodziną na drinka/posiłek przynajmniej raz w miesiącu;
• wydawanie na siebie co tydzień niewielkiej sumy pieniędzy.

Osoby żyjące w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy to osoby w wieku do 64 lat mieszkające w gospodarstwach domowych, w których dorośli (w wieku od 18 do 64 lata) w ciągu ostatniego roku przepracowali 20% lub mniej potencjalnego całkowitego czasu pracy.

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w UE i w Polsce

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym mierzy liczbę osób dotkniętych co najmniej jedną z następujących trzech form ubóstwa lub wykluczenia społecznego: ubóstwo dochodowe, poważne problemy materialne i deprywacja społeczna oraz niska intensywność pracy. Osoby liczone są tylko raz, nawet jeśli dotyczy ich więcej niż jedno z tych zjawisk.

Dane publikuje Eurostat, na podstawie przekazanych informacji z krajów członkowskich UE oraz niektórych pozostałych krajów europejskich.

W roku 2020 w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej 94,4 mln osób było zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, co stanowiło 21,5% ogółu. Z tej liczby 30% borykało się z więcej niż jednym wymiarem ubóstwa, a 6,5% dotykały wszystkie trzy wymiary ubóstwa.

Liczba dzieci w wieku poniżej 18 lat zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym wyniosła w 2020 roku 18,8 mln, co odpowiada 23,2% populacji tej grupy wiekowej.

Najwyższy odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym ogółem w roku 2020 wykazała Bułgaria – 32,1%, w następnej kolejności Rumunia – 30,4%, Grecja – 28,8% i Hiszpania – 26,4%. To kraje z najwyższym wskaźnikiem również w najmłodszej grupie wiekowej. Tu najgorsza sytuacja była w Rumunii – 36,3%, następnie w Bułgarii – 33,3%, Hiszpanii – 31,1% i Grecji – 30,4%.

Najmniej dzieci zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym było w Słowenii – 12,2%, Danii – 12,4%, Czechach – 13,0% i Finlandii – 15,0%. W całej populacji najlepsze wskaźniki wykazały Czechy – 11,9%, następnie Słowacja – 14,8%, Słowenia – 15,0% Dania i Norwegia – 15,9%.

W roku 2020 w Polsce 6,4 mln osób było zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, co stanowi 17,3% ogółu, w grupie najmłodszych do 18 roku życia takich osób było prawie 1,1 mln – 15,8% populacji.

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Europie w roku 2020 [%]

Uwaga: Eurostat nie publikuje wskaźnika za rok 2020 dla Islandii i Wielkiej Brytanii, prezentowane dane na wykresie powyżej dotyczą lat wcześniejszych dla tych krajów.

W jakim tempie Europa redukuje ubóstwo?

Przyjęty przez Wspólnotę cel zmniejszenia do 2030 roku liczby osób zagrożonych ubóstwem w jego trzech wymiarach o 15 mln wydaje się osiągalny. Co prawda w roku 2020 wskaźnik wzrósł w stosunku do roku 2019 na poziomie Unii o 3 mln osób, co przypisać można z jednej strony pandemii COVID-19 oraz jak podaje Eurostat dokonanym zmianom w statystyce (dotyczy to głownie Niemiec).

Odniesienie roku 2020 do wyników sprzed pięciu lat do 2015, kiedy w UE-27 zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym było 23,8% społeczeństwa, co oznacza, że 104,1 mln osób żyło poniżej przyjętych standardów, pokazuje istotny progres. Liczba zagrożonych ubóstwem spadła w tym okresie o 9,7 mln osób.

Liczba dzieci w wieku poniżej 18 lat zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym na przestrzeni ostatnich pięciu lat spadła o 2,7 mln, z poziomu 21,6 mln w 2015r., co czyni cel zmniejszenia ich liczby o 5 mln do roku 2030 możliwym do realizacji.

W Polsce ogólny wskaźnik zagrożenia ubóstwem spadł z poziomu 8,8 mln w roku 2015 do 6,4 mln osób w roku 2020, czyli o 2,3 mln. Liczba dzieci do 18 roku życia zagrożonych ubóstwem w którymkolwiek z trzech wymiarów, spadła w ciągu pięciu lat z 1,8 mln do 1,1 mln – o 746 tys. osób.

O zaangażowaniu państw na rzecz walki z ubóstwem może świadczyć stopień spadku wskaźników ubóstwa. Najlepszy wynik w ostatniej pięciolatce w tym zakresie wykazały Węgry, gdzie wskaźnik zagrożenia ubóstwem spadł o 10,4 punktu procentowego, a w grupie najmłodszych o 18,4 pp. Na drugiej pozycji uplasowała się Bułgaria ze spadkiem na poziomie ogólnym 9,2 pp., w następnej kolejności Cypr – 7,6 pp., Rumunia – 7,0 pp., Grecja – 6,9 pp., Portugalia – 6,8 pp., Irlandia – 6,2 pp.

Na ósmej pozycja znalazła się Polska ze spadkiem wskaźnika zagrożenia ubóstwem o 6,1 pp. ogółem, a w przypadku dzieci o 10,8 pp.

O ponad dziesięć punktów procentowych udało się poprawić sytuację dzieci oprócz Węgier i Polski w takich krajach jak: Łotwa o 11,2 pp., Rumunia o 10,5 pp. i Bułgaria o 10,4 pp.

Sytuacja dzieci nie poprawiła się na przestrzeni ostatnich pięciu lat, a nawet uległa pogorszeniu w Niemczech o 4,2 pp. (Niemcy zmieniły w 2020r. metodologię, żeby lepiej obrazować sytuację młodych osób ubogich i osób z pochodzenia migracyjnego. Ze względu na wielkość kraju efekty tej zmiany są również widoczne w danych na poziomie UE-27).

Sytuacja dzieci pogorszyła się również w Norwegii o 2,6 pp., Szwajcarii o 1,7 pp., Luksemburgu o 1,2 pp., we Francji o 0,4 pp., w Szwecji o 0,2 pp. i w Finlandii o 0,1 pp.

Na poziomie ogólnym zagrożenie ubóstwem w jego trzech wymiarach w 2020r. było wyższe niż w 2015r. w czterech państwach: w Luksemburgu o 2,4 pp., w Niemczech o 1,6 pp., Norwegii o 0,9 pp. i Francji o 0,5 pp.

Zmiana odsetka osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w latach 2015-2020 [%]

Ubóstwo częściej dotyka osoby bezrobotne, migrantów lub słabo wykształcone

Ubóstwo jest zagrożeniem, które dotyka osoby w różnym stopniu, a kryteriami według których Eurostat monitoruje wskaźnik jest wykształcenie, status zatrudnienia, pochodzenie, poziom urbanizacji.

Wykres poniżej pokazuje, które podgrupy społeczne były najbardziej narażone na ubóstwo i wykluczenie społeczne na poziomie Unii Europejskiej i w Polsce.

Dane te są zbieżne co do podstawowych tendencji, różnią się poziomem zagrożenia. W Polsce wskaźnik w roku 2020 kształtował się w większości grup na niższym poziomie niż przeciętna dla UE-27, z wyjątkiem poziomu zagrożenia ubóstwem na obszarach wiejskich i wśród osób z najniższym wykształceniem – grupy te były w Polsce bardziej narażone na ubóstwo.

Jak widać, bezrobocie, migracja, niski poziom wykształcenia były kluczowymi czynnikami ryzyka. Nie dziwi najwyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród bezrobotnych, obejmował on prawie 2/3 z nich na poziomie Unii Europejskiej i połowę bezrobotnych w Polsce.

Na drugim miejscu w Unii były osoby pochodzące z krajów spoza UE, w roku 2020 zagrożonych ubóstwem było 4 na 10 takich osób przebywających na terenie krajów UE. Prawie co trzeci obywatel UE mieszkający w innym kraju unijnym był również zagrożony ubóstwem, podczas gdy dotykało ono tylko 2 na 10 obywateli danego państwa.

W Polsce prawie 1/5 migrantów była zagrożona ubóstwem. Nie wykazano obywateli innych państw UE zagrożonych ubóstwem w Polsce. A polskich obywateli mieszkających w naszym kraju zagrożonych ubóstwem było 18,4%.

Poziom wykształcenia miał również wpływ na zagrożenie ubóstwem. Około jedna trzecia osób z niskim poziomem wykształcenia (33,4%) była zagrożona ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Unii, podczas gdy dotykało ono 19,4% osób z wykształceniem średnim i 10,7% osób z wykształceniem wyższym. W Polsce zagrożonych ubóstwem było 36,4% populacji z niskim wykształceniem, 19,4% ze średnim wykształceniem i 6,6% osób z wykształceniem wyższym.

Przeciętnie w całej Unii osoby mieszkające na wsi (22,8%) były nieco bardziej narażone na ubóstwo niż mieszkańcy wielkich miast (21,9%) oraz mieszkańcy małych miast i przedmieść (19,8%). Kobiety (22,3%) były bardziej narażone niż mężczyźni (20,6%)

W Polsce stopień urbanizacji miejsca zamieszkania wciąż ma znaczenie, prawie ¼ osób mieszkających na obszarach wiejskich była zagrożona ubóstwem, dotykało ono 14,2% osób mieszkających w małych miastach i na przedmieściach dużych miast oraz 11,3% mieszkańców dużych miast.

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w UE i w Polsce w roku 2020 wg kategorii [%]

Zagregowane dane w postaci wielowymiarowego wskaźnika ryzyka ubóstwa lub wykluczenia społecznego na poziomie poszczególnych krajów pokazują znaczne różnice między państwami członkowskimi, których krajowe wskaźniki wahały się od 11,9% w Czechach do 32,1% w Bułgarii w 2020 roku. Wskaźnik obejmujący trzy wymiary ubóstwa, maskuje różnice w poszczególnych wymiarach. Państwa wykazują zdecydowane różnice w swojej sytuacji pod względem ubóstwa dochodowego, poważnej deprywacji materialnej i społecznej oraz niskiej intensywności pracy, a ponadto dobre wyniki w zakresie jednego wskaźnika niekoniecznie idą w parze z podobnymi wynikami w innym wymiarze ubóstwa.

Rumunia, która wykazała w 2020 roku, drugi najwyższy odsetek ubóstwa dochodowego po transferach socjalnych w UE oraz najwyższy odsetek osób dotkniętych głęboką deprywacją materialną i społeczną, jednocześnie udział gospodarstw domowych (quasi) bezrobotnych był jednym z najniższych w całej UE.

Są też przykłady odwrotne, kraje, które po transferach socjalnych osiągnęły najlepsze wyniki w zakresie poważnej deprywacji materialnej i społecznej oraz ubóstwa dochodowego, miały stosunkowo wysoki odsetek gospodarstw domowych (quasi) bezrobotnych np. Dania lub Finlandia. W zależności od kontekstu krajowego wielkość wskaźnika zagregowanego może mieć inne przyczyny.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu