Ochrona i odbudowa obszarów przyrodniczych w Europie
Środowisko naturalne znika w szybkim tempie, co jest efektem działania pięciu głównych bezpośrednich czynników utraty różnorodności biologicznej: zmian użytkowania gruntów i mórz, nadmiernej eksploatacji zasobów, zmiany klimatu, zanieczyszczenia i występowania inwazyjnych gatunków obcych.
Zmiany te możemy zaobserwować w codziennym życiu: betonowe bloki wyrastają w miejscu terenów zielonych, obszary naturalne znikają na naszych oczach, a lista gatunków zagrożonych wyginięciem nigdy jeszcze w historii nie była tak długa. Na przestrzeni ostatnich czterech dziesięcioleci liczba dzikich zwierząt w skali światowej zmniejszyła się o 60% na skutek działalności człowieka. Niemal trzy czwarte obszaru Ziemi zostało zmienione, a istniejące jeszcze na planecie obszary naturalne nieustannie maleją.
Różnorodność biologiczna ma kluczowe znaczenie dla zagwarantowania bezpieczeństwa żywnościowego w UE i na świecie. Utrata różnorodności biologicznej narażają nasze bezpieczeństwo żywnościowe i politykę żywieniową. Różnorodność biologiczna przyczynia się do poprawy warunków życia na obszarach wiejskich i zwiększa wydajność rolnictwa.
Kryzys różnorodności biologicznej i kryzys klimatyczny są ze sobą nierozerwalnie związane. Zmiana klimatu przyspiesza degradację środowiska naturalnego, powodując susze, powodzie i pożary lasów, podczas gdy niszczenie przyrody i jej niezrównoważona eksploatacja są z kolei głównymi czynnikami wywołującymi zmianę klimatu.
Związek między tymi kryzysami oznacza jednak, że ich rozwiązania też są powiązane. Przyroda jest ważnym sojusznikiem w walce ze zmianą klimatu. Przyroda wywiera wpływ na klimat, a rozwiązania oparte na zasobach przyrody, takie jak ochrona i przywracanie terenów podmokłych, torfowisk i ekosystemów przybrzeżnych lub zrównoważone gospodarowanie obszarami morskimi, lasami, użytkami zielonymi i glebami rolnymi, będą miały zasadnicze znaczenie dla redukcji emisji i przystosowania się do zmiany klimatu. Sadzenie drzew i rozwój zielonej infrastruktury pomoże nam w chłodzeniu obszarów miejskich i ograniczy skutki klęsk żywiołowych.
Eurostat monitoruje realizację zadań wyznaczonych przez Unię Europejską w ramach podjętych Celów Zrównoważonego Rozwoju. Poniżej analiza wskaźników z obszaru ochrony lądowych obszarów przyrodniczych.
Lądowe obszary chronione w Europie
Ekosystemy lądowe w krajach Unii Europejskiej są chronione na mocy dyrektywy o ochronie dziko żyjących ptaków z roku 1979 (tzw. dyrektywy ptasiej) oraz dyrektywy w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory z roku 1992 (tzw. dyrektywy siedliskowej).
Dyrektywy te zobowiązują państwa członkowskie UE do wyznaczenia obszarów chronionych i zarządzania nimi, które znane są pod nazwą Natura 2000.
Obszary Natura 2000 są uzupełnione wyznaczonymi na szczeblu krajowym lądowymi obszarami chronionymi.
Strategia UE w zakresie różnorodności biologicznej ma na celu ochronę co najmniej 30% lądu i morza w Europie, w tym zarówno obszarów wyznaczonych na szczeblu krajowym, jak i obszarów Natura 2000.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik mierzy powierzchnię lądowych obszarów chronionych. Obejmuje krajowe obszary chronione oraz obszary Natura 2000. Obszar wyznaczony na szczeblu krajowym to obszar chroniony przez ustawodawstwo krajowe. Obszar Natura 2000 obejmuje zarówno morskie, jak i lądowe obszary chronione wyznaczone na mocy unijnych dyrektyw siedliskowej i ptasiej w celu utrzymania lub przywrócenia właściwego stanu ochrony typów siedlisk i gatunków na obszarze UE.
W roku 2021 Unia Europejska i jej państwa członkowskie chroniły 1 115,4 tys. km2 siedlisk lądowych, zajmujących 26,4% powierzchni lądowej UE.
Od roku 2013 obszar ten zwiększył się o blisko 317 tys. km2, co oznacza wzrost o 39,7%.
Jeśli uda się utrzymać dotychczasowe tempo przyrostu obszarów chronionych to UE osiągnie założony cel na rok 2030.
Polska należy do państw z wysokim odsetkiem obszarów chronionych w stosunku do powierzchni kraju. W roku 2021 obszar chroniony w Polsce obejmował 123,5 tys. km2, co stanowi 39,6% powierzchni lądowej naszego kraju.
Jeszcze większe obszary chronione wykazały; Słowenia 40,5% (8,2 tys. km2), Bułgaria 41,0% (45,5 tys. km2) i największy w stosunku do powierzchni kraju 51,5% wykazał Luksemburg (1 336 km2).
Najmniejszy udział obszarów chronionych występuje w Finlandii 13,2% (44,6 tys. km2), w następnej kolejności w Irlandii 13,9% (9,7 tys. km2), Szwecji 14,1% (63,4 tys. km2) i Belgii 14,6% (4 ,5 tys. km2).
Lądowe obszary chronione w Europie w roku 2021 [% powierzchni gruntów]
Monitorowanie bioróżnorodności w Europie
Najnowsza ocena stanu przyrody w UE pokazuje, że wiele gatunków i siedlisk nadal jest w niewystarczającym stopniu chroniona.
W przeprowadzonej w całej UE ocenie gatunków i siedlisk stwierdzono, że dobry stan ochrony wykazało tylko 27% ocen gatunków i 15% ocen siedlisk. Większość niestety uzyskało złe oceny: 63% w przypadku gatunków i 81% w przypadku siedlisk.
Aby monitorować bioróżnorodności przyjmuje się różne wskaźniki.
Takim miernikiem mogą być ptaki, które są wrażliwe zarówno na zmiany środowiskowe wywołane przez człowieka, jak i na zmiany naturalne, co czyni je dobrymi wskaźnikami ogólnego stanu zdrowia ekosystemu. Ich rozległe i zróżnicowane siedliska sprawiają, że są również dobrym wskaźnikiem do monitorowania wyników działań ochronnych.
Wskaźnik pospolitych ptaków w UE wskazuje liczebność i różnorodność populacji wybranych pospolitych gatunków ptaków w UE, których typowym przykładem są pospolite gatunki ptaków leśnych i żyjących na terenach rolniczych.
Spadek liczebności pospolitych ptaków żyjących na terenach rolniczych przypisuje się w dużej mierze intensyfikacji rolnictwa, która zmniejszyła naturalne siedliska lęgowe, takie jak żywopłoty, tereny podmokłe, łąki czy odłogi.
Agrochemikalia, takie jak pestycydy oraz zmiana czasu orki dla zbóż miały także wpływ na pospolite ptaki na terenach rolniczych, zakłócając ich rozmnażanie i zmniejszając dostępne źródła pożywienia. Tendencje krótkoterminowe wskazują na ciągły spadek liczby ptaków pospolitych i ptaków krajobrazu rolniczego.
Więcej na temat wpływu rolnictwa na środowisko w odrębnym artykule.
Innym miernikiem mogą być motyle, które są jednymi z najczęstszych zapylaczy roślin, dobrze nadają się do monitorowania stanu środowiska i siedlisk. Występują w wielu typach siedlisk i są wrażliwe na zmiany środowiskowe.
Jako wskaźnik zmian klimatu wykorzystywany jest wskaźniki motyli obrazujący trendy populacyjne 17 gatunków motyli na terenie UE. Dotyczy to zarówno gatunków szeroko rozpowszechnionych jak i motyli leśnych, a także motyli w środowiskach miejskich i na obszarach Natura 2000.
Motyle wykazują umiarkowany spadek na obszarach pozamiejskich, ale utrzymują się na stałym poziomie na obszarach miejskich w całej Europie, co sugeruje, że parki i inne zielone części środowiska miejskiego stają się coraz bardziej odpowiednie i zarządzane w sposób przyjazny dla motyli.
Przyczyny spadku można przypisać zmianom w użytkowaniu gruntów na obszarach wiejskich, w szczególności wynikającym z intensyfikacji rolnictwa, stosowania pestycydów i porzucania gruntów w górach i regionach podmokłych, głównie we wschodniej i południowej Europie.
Populacja motyli użytków zielonych w UE w latach 1991-2018 [1991 = 100%]
Poziomy zanieczyszczeń organicznych i fosforanowych w rzekach UE
Stan europejskich akwenów wodnych jest ważnym wskaźnikiem tego, jak środowisko naturalne Europy radzi sobie w obliczu presji ze strony człowieka.
Postępy w tej dziedzinie monitorują dwa wskaźniki: biochemiczne zapotrzebowanie na tlen w rzekach oraz fosforany w rzekach. Więcej na temat jakości wody w Europie w odzielnym artykule.
Udział powierzchni leśnej w UE
Lasy tak w Europie jak i na całym świecie przysparzają wiele korzyści, tj. mają wpływ na zwiększanie żyzności gleby i ochronę wilgoci w glebie oraz zapewnianie siedlisk zwierzętom i roślinom. Pomagają łagodzić zmiany klimatyczne i regulować mikroklimat.
Lasy podlegają presji związanej z degradacją i utratą siedlisk, inwazyjnymi obcymi gatunkami, zanieczyszczeniami, a także zmianami klimatycznymi, co skutkuje uporczywymi suszami i falami upałów. Wymaga to zintensyfikowania wysiłków w UE na rzecz zachowania obszarów leśnych i zrównoważonego zarządzania nimi.
Zgodnie z najnowszą oceną stanu przyrody w UE tylko ok. 14% siedlisk leśnych na terenie UE jest w dobrym stanie ochrony. Raport pokazuje też, że w porównaniu z innymi obszarami, sytuacja jest tu względnie dobra, a siedliska leśne doświadczyły największej poprawy w ostatnim okresie.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik mierzy proporcję ekosystemów leśnych w stosunku do całkowitej powierzchni gruntów. Dane wykorzystywane do tego wskaźnika pochodzą z badania ramowego użytkowania gruntów i pokrycia terenu (LUCAS). Badania LUCAS wykonywane są na podstawie obserwacji, które są przeprowadzane i rejestrowane na ziemi przez geodetów terenowych.
W roku 2018 lasy i inne grunty zalesione stanowiły 43,5% całkowitej powierzchni lądowej UE. Udział powierzchni lasów i innych gruntów zalesionych w UE w stosunku do całkowitej powierzchni gruntów wzrósł nieznacznie o 0,9 punktu procentowego (pp.) w latach 2015–2018.
W Polsce odsetek lasów w stosunku do całej powierzchni lądowej jest niższy od średniej unijnej i wynosił 36,4% w roku 2018. To pozycjonuje nas na 12 miejscu wśród krajów z niskim udziałem obszarów leśnych. Mniej obszarów leśnych wykazały: Rumunia i Luksemburg – 35,5%, Francja – 32,8%, Niemcy – 32,4%, Węgry – 26,1%, Belgia – 24,3%, Wielka Brytania – 20,9%, Irlandia – 19,0%, Dania – 16,4%, Holandia – 10,9% i najmniej Malta – 10,4%.
Na drugim biegunie są państwa z ponad 50% zalesieniem, należą do nich: Łotwa – 56,2%, Chorwacja – 58,0%, Estonia – 58,3%, Słowenia – 62,5%, Szwecja – 67,0% i Finlandia, gdzie lasy zajmowały niemal 70% powierzchni lądowej (69,9%).
Udział powierzchni leśnej w Europie w roku 2018 [% całkowitej powierzchni gruntów]
Degradacja gruntów w Europie
Degradacja gruntów jest złożonym zjawiskiem, które łączy w sobie kilka elementów, w tym degradację gleby i zdolność gruntów do wspierania zasobów wodnych, bioróżnorodności i produktywności pierwotnej.
Degradacja gleby obejmuje takie zjawiska jak zasklepianie i zanieczyszczenie gleby, erozja przez wiatr i wodę, utrata bioróżnorodności gleby, zagęszczenie, spadek zawartości materii organicznej, pustynnienie, zakwaszenie i zasolenie. Nie wszystkie z tych zagrożeń dla jakości gleby są monitorowane w sposób pozwalający na analizę zjawisk na poziomie UE. Poniżej zaprezentujemy wskaźniki publikowane przez Eurostat, w ramach weryfikacji zadań dla celu 15. zrównoważonego rozwoju.
Stopień zajęcia gruntów w UE
Proces przekształcania obszarów rolniczych, leśnych i innych półnaturalnych i naturalnych w obszary sztuczne określane jest zajmowaniem gruntów. Często oznacza to wzrost powierzchni osadniczej, zwykle kosztem obszarów rolnych.
Najbardziej inwazyjną formą zajmowania gruntów jest zasklepianie gleby, polegające na permanentnym pokryciu obszaru gruntu i jego gleby częściowo lub całkowicie nieprzepuszczalnym sztucznym materiałem, takim jak asfalt lub beton.
Przekształcanie terenów rolniczych w sztuczne powierzchnie zmniejsza ilość ziemi dostępnej do produkcji żywności i pasz. Powoduje zwiększoną fragmentację terenu i utratę naturalnych siedlisk. Ponadto sztuczne obszary, odizolowane od funkcjonalnych ekosystemów, mogą wpływać na wzrost zagrożenia powodziowego oraz szybkiego spływu powierzchniowego deszczówki.
Według danych Europejskiej Agencji Środowiska (EEA), od roku 2000 do 2018 powierzchnia netto zajmowanych gruntów w UE wyniosła 11 845 km2, co odpowiada średniemu rocznemu przyrostowi zajmowanych gruntów na poziomie 660 km2. Jak podaje EEA tempo przyrostu zajmowanych gruntów spada, ale nadal jest wyższe niż tempo rekultywacji i renaturyzacji gruntów.
Unia Europejska wyznaczyła cel na rok 2050 – brak zajmowania gruntów netto.
Wskaźnik zasklepiania gleby szacuje wzrost uszczelnionych powierzchni gleby materiałami nieprzepuszczalnymi w związku z rozwojem urbanistycznym i budownictwem (np. budynki, konstrukcje i pokrycie gruntu całkowicie lub częściowo nieprzepuszczalnymi materiałami sztucznymi, takimi jak asfalt, metal, szkło, plastik czy beton). Wskazuje to na tempo zasklepiania gleby, które ma miejsce, gdy następuje zmiana użytkowania gruntów w kierunku sztucznego i miejskiego użytkowania gruntów.
Eurostat publikuje również informacje na temat wielkości obszarów zajętych pod zasklepione grunty w km2 oraz ich udział w całkowitej powierzchni.
Według najnowszych danych z roku 2018 powierzchnia pokryta nieprzepuszczalnymi materiałami wynosiła 72 393 km2, co stanowiło 1,8% powierzchni całkowitej UE.
Najmniej zasklepionych gruntów wykazała Islandia, tylko 0,1% co odpowiadało 66 km2, w następnej kolejności Norwegia 0,3% - 842 km2, Łotwa 0,4% - 261 km2 oraz Szwecja, Estonia i Finlandia – w wszystkich tych państwach powierzchnia zasklepionych gruntów wynosiła 0,5% całkowitej powierzchni, a jej obszar odpowiednio 1 864 km2, 203 km2 i 1 436 km2.
Obszar pokryty nieprzepuszczalnymi materiałami w Polsce był bliski średniej unijnej i wynosił 1,5% przy zajętej powierzchni 4 725 km2.
W najwyższym stopniu zajęte grunty wykazała Malta – 53 km2 co stanowi 17,1% jej powierzchni. W znacznym stopniu zasklepione grunty wykazują również: Holandia 8,4% - 2 859 km2, Belgia 6,3% - 1 917 km2 i Niemcy 4,5% - 15 847 km2.
Wskaźnik zasklepiania gleby w Europie w roku 2018 [% całkowitej powierzchni]
Erozją gleby przez wodę
Erozja gleby przez wodę jest jednym z głównych zagrożeń dla gleb w Unii Europejskiej i przyczynia się do degradacji gleby. Usuwając żyzną wierzchnią warstwę gleby, zmniejsza się produktywność gleby i zagraża produkcji roślinnej, jakości wody pitnej, siedliskom i bioróżnorodności.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik szacuje ilość gleby utraconej w wyniku erozji wodnej, np. w wyniku rozbryzgów deszczu, płukania i żłobienia. Określa wielkość obszaru dotkniętego erozją gleby (poważna utrata gleby, powyżej 10 ton/ha/rok). Powierzchnia ta jest wyrażona w km2 oraz jako procent całkowitej powierzchni niesztucznej erozji w danym kraju. Tam gdzie nie ma obszaru, który byłby zagrożony erozją gleby przez wodę o wartości większej niż 10 ton na hektar, kraj będzie miał wartość zerową. Erozja gleby może nadal występować na obszarach tych krajów, ale w niższym tempie. Liczby te oszacowano na podstawie modeli podatności gleby na erozję, a więc nie należy ich traktować jako wartości mierzonych.
Wysiłki mające na celu przeciwdziałanie i łagodzenie erozji gleby przez wodę pomogły zmniejszyć szacowany obszar lądowy UE zagrożony poważną erozją gleby. W roku 2000 wynosił on ok. 227,3 tys. km2, a w roku 2016 zmniejszył się do 196,8 tys. km2.
Do zmniejszenia średniego tempa utraty gleby przez erozję, zwłaszcza na gruntach ornych, mogły przyczynić się wdrożone norm rolno-środowiskowe obowiązujące w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Dotyczy to takich praktyk jak uproszczona uprawa, zachowanie minimalnej pokrywy glebowej, zmniejszenie powierzchni gołej gleby, uprawa konturowa wzdłuż zboczy, utrzymanie tarasów i kamiennych murów.
Według szacunków poważna erozja wodna gleby dotyka ponad 5% niesztucznego, podatnego na erozję obszaru gruntów w Unii Europejskiej. Zjawisko to odpowiada za 52% całkowitej utraty gleby w Europie. W niektórych regionach Europy, w szczególności w rejonie Morza Śródziemnego oraz w regionach alpejskich Słowenii i zachodniej Austrii, zjawisko erozji wodnej gleby jest szczególnie nasilone, głównie ze względu na połączenie stromej topografii i dużej erozyjności opadów. Wyniki modelowania do roku 2070 pokazują, że erozja wodna może wzrosnąć nawet o dwie trzecie w porównaniu z dniem dzisiejszym.
Szacunkowa poważna erozja gleby przez wodę w Europie według regionu w roku 2016 [% niesztucznego obszaru erozji]
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, Europejskiej Agencji Środowiska (EEA)
