Jak Europa chroni wody morskie
Pogarsza się stan wód przybrzeżnych ze względu na zanieczyszczenia, dotyczy to również Europy. Zakwaszenie oceanów i mórz zagraża funkcjonowaniu ekosystemów i różnorodności biologicznej. Zjawiska te wywierają również negatywny wpływ na lokalne rybołówstwo.
Państwa członkowskie Unii Europejskiej mają dostęp do czterech regionów morskich: Morze Bałtyckie, Morze Śródziemne, Morze Czarne i północno-wschodni obszar Oceanu Atlantyckiego.
Występujące zagrożenia różnią się w zależności od basenów morskich, niemniej jednak, zmiany siedlisk, utrata różnorodności biologicznej, nadmierna eksploatacja zasobów morskich oraz zanieczyszczenie zarówno ze źródeł lądowych, jak i morskich należą do najważniejszych presji wpływających na stan środowiska morskiego w UE. Środowisko morskie i przybrzeżne jest również w coraz większym stopniu dotknięte zmianą klimatu.
Jednocześnie źródła utrzymania i dobrobyt Europejczyków w dużej mierze zależą od stanu i produktywności ekosystemów morskich, dlatego mądre zarządzanie zasobami mórz i oceanów jest kluczem do zrównoważonej przyszłości.
Poprzez swoją politykę, UE promuje zrównoważone wykorzystanie zasobów morskich i zajmuje się problemem zanieczyszczenia oceanów.
Eutrofizacja wód morskich
Europejski ekosystem morski jest zagrożony zanieczyszczeniami organicznymi i chemicznymi wynikającymi z działalności człowieka, a także odpadami morskimi.
Zanieczyszczenia z rolnictwa, przemysłu i ścieki komunalne – w szczególności związki fosforu i azotu – powodują eutrofizację, która może prowadzić do zakwitów glonów i zubożenia tlenu, co ma poważne konsekwencje dla zdrowia i różnorodności biologicznej ekosystemów morskich, może spowodować śmierć organizmów wodnych przez niedotlenienie.
Eutrofizacja jest procesem wzbogacania zbiorników wodnych w pierwiastki biofilne, skutkujący wzrostem trofii, czyli żyzności wód. Uważa się, że eutrofizacja jest procesem naturalnym, ale został on mocno przyspieszony w wyniku działań człowieka, takich jak zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych oraz w wyniku intensyfikacji rolnictwa.
Copernicus Marine Service monitoruje wszystkie baseny morskie w UE pod kątem niedoboru tlenu i mierzy anomalie poziomu chlorofilu.
Dane dotyczące chlorofilu wskazują na silne roczne wahania w obszarze wód morskich UE dotkniętych eutrofizacją.
Wskaźnik pokazuje udział eutroficznych wód morskich w wyłącznej strefie ekonomicznej (WSE). Obszar jest klasyfikowany jako eutroficzny, jeśli przez ponad 25% dni obserwacji w danym roku, stężenia chlorofilu jako wskaźnik eutrofizacji są powyżej 90. percentyla linii bazowej odniesienia z lat 1998–2017.
Dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej zobowiązuje państwa członkowskie do składania co 6 lat sprawozdań dotyczących eutrofizacji ich mórz regionalnych.
Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat eutrofizacja objęła mniej niż 0,4% wyłącznej strefy ekonomicznej (WSE), tj. poniżej 20 000 km2 wód morskich Unii Europejskiej.
Jednak w niektórych latach - jak pokazuje wykres poniżej – eutrofizacja dotykała znacznie większych obszarów. Tak było np. w roku 2002, kiedy to dotyczyło niemal 180 tys. km2 – 3,3% WSE UE.
W roku 2020 eutrofizacja objęte było 10 907 km2 wód morskich UE, co odpowiada 0,20% WSE UE. W tym największy obszar 4 140 km2 dotyczył Hiszpanii (0,41% obszaru morskiego), w następnej kolejności Portugalii – 2 247 km2 (0,13% WSE) i Szwecji – 1 030 km2 (0,66% WSE).
W Polsce eutrofizacją w roku 2020 objętych zostało 66 km2 wód morskich co stanowi 0,22% WSE. Był to najwyższy poziom w analizowanym okresie od roku 2000, z wyjątkiem jednego roku 2008, kiedy to eutrofizacją objętych zostało aż ponad 11 tys. km2 wód morskich, co stanowiło 37,8% naszej wyłącznej strefy ekonomicznej (WSE).
Wody morskie dotknięte eutrofizacją w UE w latach 2000-2020 [km²]
Zakwaszenie wody morskiej
Zakwaszenie wody morskiej następuje, gdy zwiększone poziomy dwutlenku węgla (CO2) z atmosfery są absorbowane przez wody morskie. Zakwaszenie zmniejsza zwapnienie i wpływa na procesy biochemiczne, takie jak fotosynteza. Spadek pH odpowiada wzrostowi kwasowości wody morskiej i odwrotnie.
Przed industrializacją poziom pH wahał się od 8,3 do 8,2. Dostępne dane na platformie Eurostatu pozwalają obserwować zjawisko zakwaszenia wody morskiej od roku 1985. Jak pokazuje wykres poniżej poziom pH spada systematycznie.
Średnia kwasowość powierzchniowej wody morskiej w 1985 roku wynosiła 8,11 pH, a w roku 2020 osiągnęło bezprecedensowo niski poziom 8,05 pH.
Globalna średnia kwasowość powierzchniowej wody morskiej w latach 1985–2020 (wartość pH)
Morskie obszary chronione
Życie obywateli Europy, pod wieloma względami, zależy od ekosystemu morskiego, od zaopatrzenia w ryby i owoce morza do rekreacji i turystyki.
Kluczowym krokiem w kierunku ochrony obszarów morskich było wyznaczenie morskich obszarów chronionych (MPA), w których działalność człowieka podlega regulacji. Od całkowitego zakazu połowów, eksploatacji dna morskiego lub zakazu wytwarzania energii wiatrowej, po bardziej umiarkowany ograniczenia jak na przykład dopuszczenie tylko niektórych metod połowowych. Morskie obszary chronione (MPA) mogą służyć zarówno ochronie gatunków i siedlisk, zachowaniu i odbudowie bioróżnorodności, ale także wykorzystaniu zasobów w określonych granicach ekologicznych. Dla wszystkich MPA ustala się konkretne cele zarządzania, często składające się z różnych stref o dozwolonych i niedozwolonych działaniach.
W roku 2022 jednym ze zobowiązań podjętych przez społeczność międzynarodową na szczycie „One Ocean” było wyznaczenie nowych morskich obszarów chronionych (MPA), aby osiągnąć cel 30% chronionej przestrzeni morskiej do 2030 roku. UE poparła ten cel i włączyła go do unijnej strategii ochrony różnorodności biologicznej na rok 2030.
Unia stawia sobie za cel ochronę co najmniej 30% lądu i morza w Europie, w tym zarówno obszarów wyznaczonych na szczeblu krajowym, jak i obszarów Natura 2000.
Eurostat publikuje wskaźnik, który mierzy powierzchnię morskich obszarów chronionych (MPA) na morskich wodach UE. Wskaźnik obejmuje zarówno krajowe obszary chronione oraz obszar Natura 2000. Krajowe obszary chronione to obszar chroniony przez ustawodawstwo danego państwa. Obszar Natura 2000 obejmuje zarówno morskie, jak i lądowe obszary chronione wyznaczone na mocy dyrektyw siedliskowej i ptasiej UE.
W latach 2012-2019 zasięg morskich obszarów chronionych w Unii Europejskiej wzrósł ponad dwukrotnie, z 216,7 tys. km2 w roku 2012 do 552 tys. km2 w roku 2019, ale stanowiły one tylko 10,7% całego obszaru morskiego, to zdecydowanie poniżej wyznaczonego celu.
Największą względną poprawę wielkości MPA zgłosiła Hiszpania, gdzie morski obszar chroniony zwiększył się o 117 tys. km2, następnie Francja – wzrost o 92,6 tys. km2 i Portugalia – wzrost o 62,8 tys. km2.
W Polsce w tym czasie chroniony obszar morski zwiększył się o 3 km2 do 7 238 km2. Obszar ten stanowi 21,8% całego polskiego obszaru morskiego. Udział ten plasuje nas na szóstej pozycji w UE.
Większy obszar chroniony wykazała: Litwa – 24,1%, Holandia – 25,6%, Belgia – 36,8%, Francja – 37,7% i największy morski obszar chroniony występuje w Niemczech – stanowił on niemal połowę obszarów morskich (45,9%).
Analiza przeprowadzona przez Europejską Agencje Środowiska (EEA) wykazała, że chociaż w UE rośnie zasięg morskich obszarów chronionych, stan ochrony siedlisk i gatunków morskich pozostaje niekorzystny. Sam wzrost zasięgu obszarów chronionych nie jest najlepszym wskaźnikiem tego, jak dobrze chronione są gatunki i siedliska.
Aby uzyskać lepszy obraz obszarów chronionych, potrzebne są informacje na temat ich połączeń, statusu i wdrożenia środków ochronnych.
Morskie obszary chronione w Europie w roku 2019 [% obszaru morskiego]
Zrównoważone rybołówstwo na wodach morskich UE
Poza zanieczyszczeniem obszarów morskich, niezrównoważone wykorzystanie ich żywych zasobów jest głównym zagrożeniem dla siedlisk i gatunków morskich w Unii Europejskiej.
Zarządzanie rybołówstwem na wodach UE koncentruje się głównie na sprawiedliwym dostępie i zrównoważonych dostawach, poprzez ustalenie limitów połowowych na poziomie maksymalnego podtrzymywalnego połowu. Ograniczenie całkowitej ilości połowów ryb i kontrola, kto może łowić, jak, kiedy i gdzie, aby zapobiegać naruszeniu wrażliwych ekosystemów morskich i chronić zasoby rybne.
Zarządzanie rybołówstwem jest złożonym zadaniem, ponieważ wielkość stada ryb zmienia się również w sposób naturalny.
Jednym ze sposobów zarządzania rybołówstwem jest kontrolowanie śmiertelności połowowej. Śmiertelność połowowa odzwierciedla odsetek ryb w danym wieku złowionych przez łowiska w ciągu jednego roku. Aby rybołówstwo było zrównoważone, śmiertelność połowowa nie powinna przekraczać wartości maksymalnego podtrzymywalnego połowu, która zapewni największy połów, jaki można uzyskać ze stada ryb przez czas nieokreślony bez szkody dla niego.
Opartą na modelu medianę wszystkich ocen MSY F/F można wykorzystać do oszacowania presji połowowej na stada ryb. Wartości powyżej 1,0 oznaczają, że obecna śmiertelność połowowa przekracza szacowany maksymalny podtrzymywalny połów. Wartości poniżej 1 wskazują zrównoważone poziomy połowów.
Publikowany przez Eurostat wskaźnik przedstawia opartą na modelu medianę presji połowowej na wodach morskich UE: płn.-wsch. Atlantyku i mórz przyległych oraz na Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Wskaźnik dla wód morskich UE prezentuje tendencję spadkową w zakresie nadmiernej eksploatacji zasobów i pokazuje spadek presji połowowej z 1,72 w roku 2003 do 1,12 w roku 2019. Jednak ta zagregowana liczba maskuje różnice między akwenami morskimi.
Podczas gdy stada ryb w płn.-wsch. Atlantyku są poławiane w sposób zrównoważony (mediana presji połowowej wynosiła 0,99 w 2019r.), stada ryb w Morzu Śródziemnym i Czarnym są nadal mocno przełowione (wsk. 1,94).
Widoczna jest poprawa na europejskim obszarze Atlantyku, skąd pochodzi ok. ¾ połowów w UE. W roku 2003 wskaźnik dla tego akwenu wynosił 1,67 i spadał do roku 2011, kiedy osiągnął poziom bliski 1,0. Według szacunków, pomimo zadowalającego wskaźnika, wciąż ok. ¼ stad jest nadal przeławianych na Atlantyku.
Jeśli UE ma osiągnąć cele w zakresie zrównoważonego rybołówstwa, należy znacznie zwiększyć wysiłki, zwłaszcza w obszarze Morza Śródziemnego i Czarnego.
Szacunkowe trendy w zakresie presji połowowej w latach 2003–2019 [mediana presji połowowej]
Szacunkowe trendy w biomasie stada ryb
Podejście UE do zrównoważonego rybołówstwa nie ogranicza się do przestrzegania maksymalnych podtrzymywalnych połowów.
Dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej wymaga, aby populacje ryb i skorupiaków eksploatowanych w celach handlowych miały zdrowy rozkład wieku i wielkości.
Stan stad i ich zdolność do reprodukcji można mierzyć i opisywać za pomocą biomasy stada ryb, a także biomasy stada tarłowego. Wskaźnik jest obliczany na podstawie ilościowych ocen zasobów pojedynczych gatunków.
Szacunki dotyczące biomasy wiążą się z wysokim poziomem niepewności ze względu na dużą roczną zmienność biomasy stada. Dlatego analizy trendów biomasy stada powinny opierać się na wzorcach długoterminowych.
Wskaźnik publikowany przez Eurostat pokazuje opartą na modelach tendencję w zakresie biomasy stad ryb w stosunku do 2003r. w wodach morskich UE północno-wschodniego Atlantyku i mórz przyległych oraz Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.
Biomasa stada ryb jest funkcją cech biologicznych, takich jak liczebność i waga, i może wskazywać stan stada ryb mierzony w stosunku do wartości referencyjnych.
Szacuje się, że biomasa w wodach morskich UE wzrosła w latach 2003–2019 o 27% w stosunku do roku referencyjnego. Wzrost ten był słabszy na europejskim obszarze Atlantyku i osiągnął 27%, podczas gdy biomasa stada wzrosła w obszarze Morza Śródziemnego i Morza Czarnego o około 37%.
Szacunkowe trendy biomasy stad ryb w Europie w latach 2003–2020 [2003 = 100]
Zanieczyszczenie wód morskich odpadami z tworzyw sztucznych i mikrodrobinami plastiku
Kolejnym zagrożeniem dla środowiska morskiego jest zanieczyszczenie chemiczne substancjami niebezpiecznymi i odpadami morskimi, w szczególności odpadami z tworzyw sztucznych i mikrodrobinami plastiku.
Zanieczyszczenia chemiczne mogą pochodzić z wielu różnych źródeł, zarówno lądowych jak i morskich, w tym m.in. z rolnictwa (w związku ze stosowaniem pestycydów i leków weterynaryjnych), z przemysłu, gospodarstw domowych oraz z transportu.
Szczególne obawy budzą trwałe zanieczyszczenia organiczne, które ulegają powolnej degradacji i mogą ulegać bioakumulacji w łańcuchu pokarmowym.
Nie ma danych na temat odpadów z tworzyw sztucznych przedostających się do oceanów w rejonie europejskim.
Komisja Europejska szacuje jednak, że co roku do oceanów w obszarze UE trafia od 150 tys. do 500 tys. ton plastiku. Tworzywa sztuczne jednorazowego użytku stanowią około 50% wszystkich odpadów morskich na europejskich plażach.
W 2019r. Parlament Europejski i Rada przyjęły nową dyrektywę w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych wyrobów z tworzyw sztucznych na środowisko.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu i EEA
