Finanse publiczne w krajach Unii Europejskiej
Unia Europejska jest największym darczyńcą na świecie, wspierając kraje rozwijające się we wdrażaniu Agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie, akceptując zobowiązania wobec najbiedniejszych, podkreśla konieczność utrzymania własnych gospodarek na ścieżce zrównoważonego rozwoju.
Stabilność makroekonomiczna w Unii Europejskiej jest zatem jednym z filarów wkładu Unii we wdrażanie celów zrównoważonego rozwoju. Realizacja tych celów oznacza dla UE przekształcenie swojej gospodarki na bardziej ekologiczną.
Kryzys gospodarczy i finansowy z lat 2008/2009 oraz fiskalne konsekwencje pandemii COVID-19 jasno pokazały, że stabilność budżetowa – rozumiana jako „wypłacalność” sektora publicznego – ma kluczowe znaczenie i wpływa na zdolność UE do finansowania inwestycji w transformację oraz utrzymania dobrobytu i sprawiedliwości społecznej, przy jednoczesnym utrzymaniu odporności systemu gospodarczego.
Monitorowanie 17. celu zrównoważonego rozwoju w UE w odniesieniu do zadań mających na celu utrzymanie w dobrej kondycji gospodarki unijnej koncentruje się na zarządzaniu finansami publicznymi weryfikowanym wskaźnikiem poziomu zadłużenia publicznego krajowych gospodarek w relacji do PKB oraz systemie podatkowym z uwzględnieniem udziału podatków na ochronę środowiska naturalnego, a także dostępie do technologii (szybki internet).
Dług publiczny w Unii Europejskiej i w Polsce
Zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej dług publiczny nie powinien przekraczać 60% PKB w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
Traktat określa ten wskaźnik jako stosunek długu publicznego niespłaconego na koniec roku do produktu krajowego brutto w bieżących cenach rynkowych.
Na potrzeby wyliczenia wskaźnika, dług publiczny definiuje się jako łączny skonsolidowany dług brutto według wartości nominalnej. Sektor instytucji rządowych i samorządowych obejmuje podsektory funduszy rządowych, samorządowych i ubezpieczeń społecznych.
Zadłużenie brutto sektora instytucji rządowych i samorządowych obejmuje niespłacone stany zobowiązań w instrumentach finansowych, gotówce i depozytach, dłużnych papierach wartościowych i pożyczkach na koniec okresu odniesienia.
Eurostat publikuje informacje w cyklu rocznym, podając wskaźnik zadłużenia publicznego w stosunku do PKB jak również całkowity dług publiczny brutto w mln EUR.
W wyniku pandemii COVID-19 i związanych z nią wydatków publicznych ogólny stosunek zadłużenia UE do PKB gwałtownie wzrósł w roku 2020, osiągając 90,0% PKB – poziom nie notowany dotychczas. W porównaniu z rokiem 2019 wzrost wyniósł aż 12,5 punktu procentowego (pp.). W roku 2021 zadłużenie UE w relacji do PKB spadło o 1,9 pp., osiągając poziom 88,1%.
W Polsce zadłużenie instytucji rządowych i samorządowych, tak jak i w pozostałych krajach unijnych, wzrosło w roku 2020 w stosunku do roku 2019 o 11,5 pp., z poziomu 45,6% do 53,8% - był to najwyższy poziom zadłużenia zanotowany od roku 2000. W ostatnim roku 2021 zadłużenie publiczne spadło o 3,3 pp. do 53,8%. Poziom zadłużenia publicznego w Polsce jest poniżej referencyjnej granicy ustalonej dla państw członkowskich UE, na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat od roku 2000 zwiększyło się o 17,4 pp., ale jak pokazał rok 2020 w ciągu jednego roku podskoczyło o ponad 10 pp.
Spadek wskaźnika zadłużenie publicznego w relacji do PKB nie oznacza, że dług publiczny się zmniejszył. Na koniec 2021 roku zadłużenie Polski wynosiło 306,8 mld EUR i było wyższe o 13,7 mld EUR w stosunku do roku poprzedniego. Rok wcześniej – na skutek wydatków związanych z walką ze skutkami pandemii COVD-19 – zwiększyło się rok do roku o 47,4 mld EUR.
Dług publiczny instytucji rządowych i samorządowych w UE i w Polsce w latach 2000–2021 [% PKB]
Dług publiczny instytucji rządowych i samorządowych w Polsce w latach 2000–2021 [mln EUR]
W roku 2021 wskaźniki zadłużenia publicznego państw członkowskich UE w relacji do PKB wahały się od 18,1% w Estonii do 193,3% w Grecji.
Czternaście krajów UE przekroczyło próg 60% w 2021 roku., a zadłużenie siedmiu państw członkowskich przekroczyło 100% krajowego PKB. W najgorszej sytuacji była Grecja, gdzie dług publiczny w roku 2020 przekroczył nawet próg 200% PKB. Wysokie zadłużenie powyżej 100% PKB w roku 2021 wykazały też: Włochy (150,8%), Portugalia (127,4%), Hiszpania (118,4%), Francja (112,9%), Belgia (108,2%) i Cypr (103,6%).
Najniższe w stosunku do krajowego PKB zadłużenie wykazały: Estonia (18,1%), Luksemburg (24,4%) i Bułgaria (25,1%).
Największy w liczbach bezwzględnych dług publiczny na koniec 2021 roku zaraportowała Francja – 2,8 bln EUR, następnie Włochy – 2,7 bln EUR, Niemcy – 2,5 bln EUR i Hiszpania – 1,4 bln EUR.
Dług publiczny brutto sektora instytucji rządowych i samorządowych według kraju w roku 2021 [% PKB]
Wydatki na ochronę środowiska naturalnego w Polsce i w UE
W kontekście globalnym, gdzie wzorce konsumpcji w jednym regionie mogą w znaczący sposób wpłynąć na wzorce produkcji w innym regionie, szczególnie ważne jest, aby ceny odzwierciedlały rzeczywiste koszty konsumpcji i produkcji. Powinny one obejmować płatności z tytułu negatywnych efektów zewnętrznych, spowodowanych działaniami na szkodę środowiska naturalnego i ludzkiego zdrowia.
Na całym świecie rośnie zrozumienie, że obecne systemy podatkowe wymagają przeglądu i modernizacji, aby sprostać powszechnym wyzwaniom środowiskowym, społecznym i gospodarczym. Wyzwania te obejmują transformację technologiczną, zmiany demograficzne, rosnące nierówności i kryzysy środowiskowe w obszarze: zmian klimatycznych, utraty bioróżnorodności oraz nadmiernej konsumpcji zasobów naturalnych.
Potrzebny jest system podatkowy, który wspiera systemy opieki społecznej, a także przyczynia się do finansowania celów Europejskiego Zielonego Ładu.
Ambitne cele środowiskowe i klimatyczne UE wspierane są przez takie instrumenty ekonomiczne jak podatki środowiskowe i systemy handlowe, które mogą wspierać proces transformacji. Na przykład ceny emisji dwutlenku węgla są kluczowym elementem dekarbonizacji w Europie.
Dochody z podatków ekologicznych są również elementem polityki przenoszenia podatków, znanej powszechnie jako ekologiczna reforma fiskalna. Wiąże się to ze zmianami w krajowych systemach podatkowych, w których źródło dochodów uzyskiwanych z podatków przesuwa się z funkcji gospodarczych, takich jak praca (podatek dochodowy od osób fizycznych) w kierunku podatków środowiskowych pobieranych w związku z zanieczyszczeniem środowiska i zmianami klimatycznymi.
Podatki na ochronę środowiska pomagają zapewnić właściwe sygnały cenowe i zachęty dla producentów, użytkowników i konsumentów, aby zachęcać do bardziej zrównoważonej konsumpcji.
Mogą również stwarzać możliwości obniżenia podatków w innych obszarach, na przykład od pracy, a jeśli dochody z tytułu odpowiedniej ochrony socjalnej są chronione, mogą oferować korzystną dla obu stron opcję rozwiązywania zarówno kwestii środowiskowych, jak i zatrudnienia.
Eurostat publikuje informacje na temat wskaźnika, który mierzy udział podatków na ochronę środowiska w całkowitych dochodach z podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Podatki środowiskowe definiuje się jako podatki, których podstawą opodatkowania jest fizyczna jednostka (lub jej zastępstwo) czegoś, co ma udowodniony, specyficzny negatywny wpływ na środowisko. Istnieją cztery rodzaje podatków środowiskowych: podatki od energii, podatki transportowe, podatki od zanieczyszczeń i podatki od zasobów.
W roku 2020 podatki na ochronę środowiska stanowiły 5,6% łącznych dochodów podatkowych w Unii Europejskiej, dla porównania podatki od pracy stanowiły 51,7% (dane za rok 2019).
Udział podatków środowiskowych nie zmieniał się w zasadniczy sposób na poziomie średniej unijnej. Najwyższy wskazania wskaźnika, jak pokazuje wykres poniżej, zanotowano w latach 2003 i 2004. W następnych latach udział podatków na ochronę środowiska zmniejszał się i najniższy poziom osiągnął w roku 2020.
Udział podatków środowiskowych w łącznych dochodach podatkowych w Polsce jest wyższy niż przeciętna dla UE. W roku 2020 wynosił 7,12%, najwyższe udziały powyżej 8,5% zanotowano w latach 2004, 2009 i 2010.
Udział podatków na ochronę środowiska w całkowitych dochodach podatkowych w UE i w Polsce w latach 2000-2020 [%]
We wszystkich państwach członkowskich udział podatków na ochronę środowiska w całkowitych dochodach podatkowych wahał się od 3,6% do 9,9% w roku 2020.
Największy udział podatków środowiskowych w dochodach podatkowych wykazała: Bułgaria 9,9%, w następnej kolejności Łotwa 9,8%, Grecja 8,7% i Chorwacja 8,8%.
Najmniejszy udział podatków na ochronę środowiska wykazał: Luksemburg 3,6%, Niemcy 4,3%, Szwecja i Hiszpania 4,7%, Francja 4,8% i Szwajcaria 5%.
W ciągu ostatnich pięciu lat udział podatków środowiskowych uległ dalszemu zmniejszeniu w większości krajów UE. Tylko Belgia i Francja odnotowały wzrost odpowiednio o 0,16 i 0,05 punktu procentowego w tym samym okresie.
W największym stopniu udział podatków środowiskowych w odniesieniu do roku 2015 zmniejszył się w Słowenii o 2,5 pp., następnie w Irlandii o 2,1 pp., na Cyprze o 2 pp., Łotwie o 1,9 pp. i w Danii o 1,8 pp. W Polsce w tym okresie udział tych podatków również się zmniejszył o 1 pp.
Udział podatków na ochronę środowiska w całkowitych dochodach podatkowych w Polsce i w Europie w roku 2020 [%]
Nakłady państwa na ochronę środowiska mierzą ilość zasobów, jakie kraj wykorzystuje do ochrony środowiska naturalnego. Obejmuje bieżące wydatki na działania związane z ochroną środowiska, inwestycje w te działania oraz transfery netto do innych części świata.
Państwa członkowskie UE wydają rocznie przeciętnie 2% swojego PKB na ochronę środowiska naturalnego. Wydatki te utrzymują się na tym samym poziomie w ostatnim dziesięcioleciu. W roku 2020 łączne wydatki UE na ochronę środowiska wyniosły 287 mld EUR.
Na poziomie państw członkowskich wydatki na ochronę środowiska w relacji do PKB w roku 2019 (brak pełnych danych za 2020r.) kształtowały się od 0,7% w Irlandii do 3,5% w Austrii.
Polska zaraportowała do Eurostatu wydatki na ochronę środowiska w 2019 roku w wysokości 64,7 mld PLN, o 25,4 mld więcej niż rok wcześniej w 2018r. W stosunku do PKB wydatki te stanowiły 2,8% w roku 2019 i 1,9% w roku 2018.
Dostęp do technologii w krajach UE
W dzisiejszym świecie połączenia cyfrowe mają kluczowe znaczenie. Błyskawiczna komunikacja między osobami, przelewy bankowe, praca biurowa, publiczne rozpowszechnianie informacji, analiza danych i wiele innych działań zależnych od internetu. W cyfrowym świecie regiony bez szybkich łączy internetowych mają poważne trudności społeczne i ekonomiczne. W rezultacie dostosowanie Europy do ery cyfrowej jest jednym z sześciu priorytetów Komisji na lata 2019–2024.
W odrębnym artykule przedstawiony został zasięg szybkiego internetu w Europie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu
