Dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz zaufanie do instytucji unijnych

Dobrze funkcjonujący system wymiaru sprawiedliwości jest istotnym warunkiem strukturalnym, na którym państwa członkowskie UE opierają swoją politykę zrównoważonego wzrostu i stabilności społecznej.

Niezależnie od krajowego modelu wymiaru sprawiedliwości lub tradycji prawnej, w której jest on zakorzeniony, jakość, niezależność i skuteczność należą do podstawowych parametrów „skutecznego wymiaru sprawiedliwości”.

Sędziowie powinni mieć możliwość podejmowania decyzji bez ingerencji lub nacisków ze strony rządów, polityków lub podmiotów gospodarczych, aby zapewnić pełne korzystanie ze swoich praw zarówno osobom fizycznym jak i przedsiębiorstwom.

Do monitorowania wymiaru sprawiedliwości w kontekście celów zrównoważonego rozwoju Unia Europejska wykorzystuje takie wskaźniki jak:

• poziom wydatków na sądownictwo;
• badanie opinii publicznej w zakresie postrzegania:

- niezależności wymiaru sprawiedliwości,

- poziomu korupcji,

- zaufania do instytucji unijnych.

Wydatki na sądownictwo w Europie

Wydatki na sądownictwo są jednym ze mierników oceny sądownictwa w UE w ramach realizowanych polityk, w tym celów zrównoważonego rozwoju.

Eurostat publikuje wskaźnik, który mierzy łączne wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych na sądownictwo. Obejmuje on wydatki na administrację, funkcjonowanie lub obsługę sądów cywilnych i karnych oraz wymiaru sprawiedliwości, w tym egzekwowanie grzywien i ugód prawnych nakładanych przez sądy oraz funkcjonowanie systemów zwolnień warunkowych, resocjalizacji i prewencji. Uwzględnia się również wydatki trybunałów administracyjnych, rzeczników praw obywatelskich itp., z wyłączeniem administracji więziennej.

Przy obliczaniu wskaźnika per capita jako mianownik stosuje się średnie dane dotyczące populacji z rachunków narodowych z roku referencyjnego (obliczane jako średnia arytmetyczna liczby ludności na dzień 1 stycznia dwóch kolejnych lat).

W roku 2020 wydatki na sądownictwo w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej wyniosły 45,2 mld EUR. W przeliczeniu na mieszkańca średnia dla UE wyniosła 100,8 EUR i w stosunku do roku 2015 wzrosły w UE o 14,5%.

Jednak w stosunku do całkowitych wydatków publicznych, udział wydatków na sądownictwo utrzymywał się na stabilnym poziomie ok. 0,7%. W roku 2020 udział ten spadł do 0,6% całkowitych wydatków, głównie z powodu wzrostu innych wydatków rządowych w związku z interwencja rządów mającą na celu złagodzenie skutków pandemii COVID-19.

W relacji do PKB wydatki na sądy również utrzymywały się na stabilnym poziomie ok. 0,3% PKB.

W Polsce w roku 2020 wydatki na sądy wyniosły 2,9 mld EUR, co w przeliczeniu na mieszkańca daje 76,1 EUR. W ciągu pięciu lat odnotowano wzrost o 31,3%.

Najwięcej na sądy wydają Niemcy, w roku 2020 było to 13,3 mld EUR, w następnej kolejności Włochy – 5,7 mld EUR, Francja – 5,7 mld EUR, Hiszpania – 4,4 mld EUR. Polska w tym zestawieniu zajmuje piąte miejsce. Poziom całkowitych wydatków jest pochodną liczby mieszkańców danego kraju, dlatego lepszym miernikiem pozwalającym porównać te wydatki między państwami są wydatki w przeliczeniu na mieszkańca.

Najwięcej na sądownictwo, w przeliczeniu całkowitych wydatków na jednego mieszkańca, wydawał w roku 2020 Luksemburg – 240 EUR, to niemal 2,5 więcej od średniej unijnej. Wysokie wydatki wykazały również: Szwajcaria – 225 EUR, Niemcy – 160 EUR, Irlandia – 149 EUR i Holandia – 133 EUR.

Wydatki na sądy w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca były o 25% niższe od średniej unijnej.

Najmniej na sądy wydawał w 2020 roku Cypr – 38 EUR na mieszkańca. Niskie wydatki w przeliczeniu na mieszkańca wykazały również Litwa – 47 EUR, Rumunia – 48 EUR, Słowacja – 55 EUR i Węgry – 59 EUR.

Całkowite wydatki na sądy według kraju w roku 2020 [EUR na mieszkańca]

Niezależność wymiaru sprawiedliwości w Europie

Co roku przeprowadzane jest badanie Flash Eurobarometer, które ma na celu zbadanie postrzegania przez respondentów niezależności instytucji w państwach członkowskich UE, ze szczególnym uwzględnieniem postrzeganej niezależności sądów i sędziów w danym kraju. Zebrane informacje statystyczne publikuje Eurostat.

Według ostatniego badania, przeprowadzonego w 2021 roku 54% respondentów spośród mieszkańców 27 krajów członkowskich UE oceniło bardzo dobrze lub dobrze niezawisłość sądów i sędziów w swoim kraju. Badanie jest prowadzone od roku 2016 i na przestrzeni tych kilku lat, tylko w roku 2016 pozytywnych ocen wymiaru sprawiedliwości było mniej (50%), w pozostałych latach średnia ocen pozytywnych była identyczna jak w ostatnim roku (54%). O ile poziom średniej unijnej jest stabilny, to na poziomie poszczególnych państw zróżnicowanie jest już znaczne.

Najlepiej swój wymiar sprawiedliwości oceniali mieszkańcy Austrii, gdzie 84% wskazało, że ocenia go dobrze lub bardzo dobrze. Wysoki odsetek wskazań pozytywnych jest również w Finlandii 83%, w Niemczech 80%, Luksemburgu i Holandii 77%, Danii 75% i w Irlandii 73%.

Najgorzej swój system sprawiedliwości postrzegają Chorwaci, 79% oceniło źle lub bardzo źle, na drugim miejscu Słowacy 65% złych ocen. Na trzecim miejscu w tym zestawieniu znalazła się Polska 59% respondentów wskazało, że niezależność nasze systemu sprawiedliwości ocenia źle lub bardzo źle. Pozytywnie oceniło nasz system 30% respondentów, a 12% odpowiedziało, że nie ma zadnia lub nie udzieliło odpowiedzi.

Przy ogólnej stabilności ocen na poziomie średniej unijnej, w Polsce postrzeganie wymiaru sprawiedliwości znacząco się zmieniło. W roku 2017 połowa Polaków oceniała dobrze lub bardzo dobrze nasze sądy i sędziów, w ciągu czterech lat pozytywne oceny spadły o 20 punktów procentowych. W tym samym okresie wzrosła liczba negatywnych ocen z 37% w roku 2017 do 59% w roku 2021.

Postrzegana niezależność wymiaru sprawiedliwości według krajów w roku 2021 [% ludności]

Indeks postrzegania poziomu korupcji w Europie

Skuteczny system wymiaru sprawiedliwości jest warunkiem podstawowym w walce z korupcją. Korupcja powoduje szkody społeczne, ponieważ zorganizowane grupy przestępcze wykorzystują korupcję do popełniania innych poważnych przestępstw, takich jak handel narkotykami i ludźmi. Korupcja może również podważyć zaufanie do instytucji demokratycznych i osłabić odpowiedzialność przywództwa politycznego. Korupcja wyrządza szkody finansowe, obniżając poziom inwestycji, utrudniając uczciwe działanie rynku i ogranicza finanse publiczne.

Nie ma sposobu, aby realnie ocenić bezwzględne poziomy korupcji na podstawie twardych dowodów empirycznych. Transparency International publikuje Indeks Percepcji Korupcji (CPI), który przyjmuje się za najlepszy wskaźnik korupcji.

Wskaźnik jest złożonym indeksem opartym na połączeniu badań i ocen korupcji z 13 różnych źródeł oraz punktacji. Zestawia kraje wg rankingu, w kolejności jak jest postrzegany stopień skorumpowania sektora publicznego danego kraju. Im niższa wartość wskaźnika tym wyższy stopień korupcji. Wynik 0 oznacza bardzo wysoki poziom korupcji, a 100 punktów oznacza kraj bez korupcji.

Źródła informacji wykorzystywane do Indeksu Percepcji Korupcji (CPI) opierają się na danych zebranych w ciągu 24 miesięcy poprzedzających publikację indeksu. CPI obejmuje tylko źródła, które podają punktację dla zestawu krajów i mierzą postrzeganie korupcji w sektorze publicznym. Aby kraj został uwzględniony w rankingu, musi być uwzględniony w co najmniej trzech źródłach danych CPI.

Według Indeksu Percepcji Korupcji (CPI) Transparency International, kraje UE w roku 2021 nadal plasowały się wśród najmniej skorumpowanych na świecie.

W Unii Europejskiej najlepsze wyniki osiągnęły kraje Europy Północnej, w tym Dania, Finlandia, Szwecja, Norwegia i Holandia, państwa z niskim stopniem korupcji. Pozytywne oceny w tych krajach utrzymują się od lat.

Na drugim końcu skali pod względem stopnia korupcji w sektorze publicznym znalazły się: Bułgaria, Węgry, Rumunia, Chorwacja i Grecja wykazały najwyższy poziom postrzeganej korupcji w całej UE.

W roku 2021 Polska uzyskała indeks CPI na poziomie 56, w ostatnich latach wskaźnik spadł o 7 punktów (w roku 2015 wynosił 63), co oznacza, że zauważamy wyższy stopień korupcji w sektorze publicznym.

Istnieje związek między Indeksem Percepcji Korupcji (CPI) a postrzeganą niezależnością wymiaru sprawiedliwości. Kraje o wysokim rankingu CPI, takie jak Dania, Finlandia czy Szwecja, również wykazują wysoki odsetek populacji oceniającej pozytywnie niezależność wymiaru sprawiedliwości. Z drugiej strony, kraje z gorszymi ocenami niezależności wymiaru sprawiedliwości również mają niższe wyniki CPI, na przykład Bułgaria i Chorwacja.

Ponieważ oba wskaźniki opierają się na opiniach respondentów, na podstawie tylko tych danych nie można wywnioskować związku przyczynowego między skutecznością systemu wymiaru sprawiedliwości a występowaniem korupcji. Skuteczne systemy wymiaru sprawiedliwości są jednak uważane za warunek wstępny walki z korupcją.

Wskaźnik postrzegania korupcji w Europie w roku 2021 [skala od 0 - wysoka korupcja 100 – brak korupcji]

Zaufanie do instytucji unijnych

Kluczem do skutecznych demokracji jest zaufanie do instytucji publicznych. Z jednej strony zaufanie obywateli zwiększa prawdopodobieństwo, że zagłosują oni w demokratycznych wyborach. Z drugiej strony daje politykom i partiom politycznym niezbędny mandat do podejmowania decyzji, które będą akceptowane w społeczeństwie.

Publikowany przez Eurostat wskaźnik mierzy zaufanie obywateli UE do wybranych instytucji unijnych: Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Określa udział pozytywnych opinii (osób deklarujących zaufanie) do instytucji. Obywatele proszeni są o wyrażenie swojego poziomu zaufania, wybierając następujące alternatywy: „zazwyczaj ufają”, „zazwyczaj nie ufają” i „nie wiem” lub „brak odpowiedzi”.

Wskaźnik opiera się na Eurobarometrze, badaniu przeprowadzanym dwa razy w roku od 1973r. w celu monitorowania ewolucji opinii publicznej w państwach członkowskich. Wskaźnik pokazuje tylko wyniki ankiety jesiennej.

Największym zaufaniem, od lat, wśród instytucji unijnych cieszy się Parlament Europejski. Tak też było w roku 2021, połowa obywateli krajów członkowskich zadeklarowało zaufanie do tej instytucji. Zaufanie do Komisji Europejskiej zadeklarowało 47%, a do Europejskiego Banku Centralnego – 42%.

Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat poziom zaufania wahał się, spadał w okresach słabszej koniunktury (kryzysu gospodarczego obserwowanego w latach 2007-2013 czy pandemii COVID-19 w ostatnich latach) oraz wzrastał po pokonaniu trudności.

Takie kryzysy można postrzegać jako swego rodzaju test mechanizmów zarządzania UE. Obywatele są znacznie mniej zaznajomieni z instytucjami UE w porównaniu z własnymi rządami krajowymi lub lokalnymi, co sprawia, że ​​zaufanie do UE jest bardziej uzależnione od czynników zewnętrznych niż od faktycznego zarządzania.

Najmniejsze zaufanie do wybranych trzech instytucji unijnych deklarują Brytyjczycy, Francuzi, Cypryjczycy, Hiszpanie i Grecy. Tek też było w roku 2021. Zaufanie do Parlamentu Europejskiego zadeklarowało 38% obywateli Francji, 41% Cypru, 42% Hiszpanii i 43% obywateli Grecji. Najmniejszej zaufanie do instytucji unijnych, jak pokazuje wykres poniżej, mieli Brytyjczycy. Tu należy dodać, że przypadku Wielkiej Brytanii ostatnie dostępne dane pochodzą z roku 2018.

Komisja Europejska cieszyła się zaufaniem 27% Brytyjczyków, 32% Greków, 36% Cypryjczyków, 37% Francuzów i 40% Hiszpanów. W przypadku Europejskiego Banku Centralnego (EBC) najmniejszy odsetek osób deklarował zaufanie do tej instytucji w Wielkiej Brytanii – 25%, a następnie w Grecji – 31%, na Cyprze – 34%, w Hiszpanii – 37%, we Francji – 40%.

Polska nie należy do krajów z najwyższym zaufaniem do instytucji unijnych. W roku 2021 zaufanie do Parlamentu Europejskiego zadeklarowało 52% Polaków, zaufanie do Komisji Europejskiej 48%, a do EBC 42%. Największym zaufaniem, w ciągu ostatnich dwudziestu lat, Parlament Europejski cieszył się w Polsce w roku 2007 i 2012 na poziomie 60%, najniższym zaś w latach 2015 i 2017, kiedy to zaufanie spadło do 43%.

Największym zaufaniem Polacy darzyli Komisję Europejską w roku 2007 – wskazało tak 61% respondentów, najmniejszym zaś w roku 2015 – 42%.

W przypadku Europejskiego Banku Centralnego największym zaufaniem instytucja ta cieszyła się w Polsce w roku 2012 – 50%, a najniższym w roku 2015 -34%.

Najwyższym zaufaniem instytucje unijne cieszą się w Portugalii, Irlandii, na Litwie i w Danii, w krajach tych odsetek osób deklarujących zaufanie kształtował się w przedziale od blisko 70% do ponad 80%.

Populacja z zaufaniem do instytucji UE wg kraju w roku 2021 [% ludności]

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu